هر چند که مجمع و شورای تعهدی بر پذیرش نظر مشورتی دیوان دائمی نداشتند، ولی عملاً نادیده گرفتن رأی مشورتی صادره، غیر ممکن بود بی طرفی نسبی دیوان و ارائه نشریه حقوقی و نه سیاسی خود عامل مهم در جهت پذیرش آرای مشورتی دیوان توسط شورا یا جامعه ملل محسوب می شد.^[۶۷]
۳-۱-۱- صلاحیت دیوان بین المللی حقوق دریاها^[۶۸]
دیوان بین المللی حقوق دریا، یکی از نهاد های قضایی جدید و دائمی بین المللی است که
حل و فصل اختلافات ناشی از تفسیر یا اجرای کنوانسیون ۱۹۸۲ حقوق دریا را به عهده دارد. تأسیس این دادگاه اختصاصی، که در کنوانسیون ۱۹۸۲ حقوق دریا پیش بینی شده بود، به دنبال
لازم الاجرا شدن کنوانسیون مزبور در ۱۶ نوامبر ۱۹۹۴ عملی گردید و دادگاه عملاً از پاییز ۱۹۹۶ کار خود را آغاز کرد^[۶۹].
نکته حائز اهمیتی که علت اصلی ایجاد دادگاه بین المللی حقوق دریا گردید، این است که گر چه دیوان بین المللی دادگستری دارای سابقه و تجربه های مفیدی در زمینه دعاوی دریا بود، لکن طبق اساسنامه آن، فقط دولت ها حق ارجاع دعاوی خود را به دیوان دارند؛ اما دادگاه بین المللی
حقوق دریا، می تواند بر اساس ماده ی ۱۸۷ کنوانسیون، پاسخگوی دعاوی اشخاص خصوصی نیز باشد، این امر، ویژگی آن است و بیانگر وسعت گسترده صلاحیت دیوان است^[۷۰] .
۱-۳-۱- صلاحیت شخصی دیوان
در دیوان بین المللی دادگستری، فقط کشورها می توانند دردعاوی ترافعی، طرف دیوان باشند لذا سازمان های بین المللی و سایر اشخاص نمی توانند به صورت مستقیم دردعاوی ترافعی طرف دیوان باشند، اما بر خلاف این وضعیت در دیوان بین المللی حقوق دریا، نه تنها کشورها صلاحیت طرح دعوا را دارند، بلکه سازمان های بین المللی و سایر اشخاص نیز، به ترتیبی که ذیلاً خواهد آمد، حق رجوع به این دیوان را دارا هستند^[۷۱].
الف)دولت های عضو کنوانسیون ۱۹۸۲ حقوق دریا:
ماده ۲۹۱ کنوانسیون صراحتا مقرر می دارد که « تمام شیوه های حل و فصل بند ۱ اختلافات مقرر در فصل پانزدهم این کنوانسیون؛ برای همه ی اعضا قابل دسترسی است^[۷۲]».
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

بند یک ماده ۲۰ اساسنامه ی دیوان نیز به این مطلب اشاره کرده است که « این دیوان، به روی تمام دولت ها ی عضو باز خواهد بود^[۷۳]».
همچنین دولت ها و سازمان هایی هم که در ماده ۳۰۵ کنوانسیون ۱۹۸۲حقوق دریا ذکر شده اند
می توانند عضو کنوانسیون باشند و به تبع آن نزد دیوان بین المللی حقوق دریا اقامه ی دعوی نمایند که تا سال ۲۰۱۲، ۱۷۸ دولت و نهاد بین المللی، بر اساس ماده ی ۳۰۵ کنواسیون۱۹۸۲ حقوق دریا، به عضویت کنوانسیون در آمده است.
ب)سایر نهاد ها
دیوان به روی کلیه ی نهاد های غیر عضو کنوانسیون، در مواردی که صراحتاً در فصل ۱۱کنوانسیون بدانها اشاره شده است، باز می باشد .همچنین در هر مورد که نسبت به پذیرش صلاحیت دیوان
بین المللی حقوق دریا ها، موافقت نامه ای منعقد شده باشد، رجوع به دیوان برای طرفین موافقت نامه ی مزبور میسر است .
ماده ۲۹۱ کنوانسیون در این خصوص اشعار می دارد : « بند ۲ روش های حل و فصل اختلافات (که در فصل پانزدهم کنوانسیون ذکر شده است) برای کلیه ی نهاد ها، سوای دولت های عضو کنوانسیون تنها در خصوص مسایل و موضوعاتی که صراحتاً در کنوانسیون بدانها اشاره شده است فراهم
می باشد».^[۷۴]
بند ۲ ماده ۲۰ اساسنامه دیوان بیان می دارد : «به غیر از دولت های عضو، دیگر مؤسسات می توانند در کلیه دعاوی مذکوردر بخش ۱۱کنوانسیون، یا هر دعوای که طرفین به موجب دیگرموافقت نامه ها صلاحیت دیوان رابه عنوان مرجع رسیدگی به اختلافات پذیرفته باشند به دیوان بین المللی
حقوق دریا رجوع کنند.»
۲-۳-۱-۱- وسعت صلاحیت دیوان بین المللی حقوق دریاها
وسعت صلاحیت دیوان، قابل توجه بوده و محظورات دیوان بین المللی دادگستری را ندارد به طور کلی می توان گفت که همه اختلاف مربوط به حقوق دریا ها، قابلیت رسیدگی قضایی را دارد که در دو قسمت «دعاوی ترافعی» و «نظرات مشورتی» خلاصه می شود.
دعاوی ترافعی که نزد دادگاه بین المللی حقوق دریا مطرح می شود، شامل موارد زیر می باشد:
۱-صلاحیت در خصوص اختلافات راجع به تفسیر یا اجرای کنوانسیون
دادگاه نسبت به هر اختلافی که در خصوص تفسیر یا اجرای کنوانسیون دیوان، نسبت به هر اختلافی که در خصوص تفسیر یا اجرای کنوانسیون (بر اساس فصل پانزدهم )، نزد وی اقامه شود، صلاحیت دارد^[۷۵].
همچنین نسبت به اختلافات راجع به تفسیر و اجرای موافقت نامه های مربوط به اجرای فصل یازدهم کنوانسیون نیز صلاحیت دیوان مسلم است.^[۷۶]
در حقیقت، اختلافات مربوط به تفسیر یا اجرای کنوانسیون ،انحصارا در اختیار دیوان است و دیوان از طریق رسیدگی های اجباری به حل و فصل آنها می پردازد. نتیجه این رسیدگی ها، صدور تصمیمات الزام آور می باشد اما استثناهای نیز در مورد رسیدگی های اجباری وجود دارد که در مواد ۲۹۷ و۲۹۸ کنوانسیون در آن ها اشاره شده است.
به عبارتی ،هر اختلافی که به مقوله های مندرج در این دو ماده مربوط شود در صورتی به دیوان ارجاع خواهد شد که طرفین اختلاف با یکدیگر توافق کرده باشند.
چنانچه نگاهی به مواد فوق شود، مشاهده خواهد شد که در برخی اختلافات، خصوصاً اختلافاتی که به حقوق دولت های ساحلی ارتباط پیدا می کند. دولت ها می توانند به طور یک جانبه، مبادرت به صدور «اعلامیه ویژه»، نمایند. دیگر اختلافاتی که با صدور اعلامیه ویژه از صلاحیت رسیدگی اجباری ، خارج می شوند، اختلافاتی هستند که ماهیت سیاسی دارند.^[۷۷]
۲-صلاحیت در خصوص اختلافات راجع به تفسیر یا اجرای سایر موافقت نامه ها به موجب بند ۲ ماده ۲۸۸کنوانسیون:
دیوان نسبت به کلیه اختلافاتی که مربوط به تفسیر یا اجرای یک موافقت نامه ی بین المللی باشد صلاحیت دارد. البته این صلاحیت مشروط به این است که موافقت نامه مزبور، در راستای اهداف کنوانسیون باشد.
بر اساس ماده ۲۱ اساسنامه، دیوان به کلیه موضوعاتی که در دیگر موافقت نامه های بین المللی صراحتاً صلاحیت دیوان نسبت به آنها پذیرفته شده است، رسیدگی خواهد کرد.
۳-صدور قرار موقت
چنانچه دیوان بین المللی حقوق دریاها، صلاحیت خود را برای رسیدگی به اختلافی احراز کند ،تا قبل از تصمیم گیری نهایی در مورد آن اختلاف، می تواند به منظور حفظ حقوق طرفین اختلاف و همچنین پیشگیری از ورود آسیب شدید به محیط زیست دریای ،اقدام به صدور اقداماتی نماید که مقتضی اوضاع و احوال خاص اختلاف مزبور باشد^[۷۸] .
۴-رفع فوری توقیف کشتی و خدمه
دیوان بین المللی حقوق دریاها، صلاحیت دارد به دادخواست رفع فوری توقیف کشتی و خدمه آن بر طبق مفاد بند۱ ماده ۲۹۲ کنوانسیون، رسیدگی نماید، و بر اساس بند ۲ ماده ۲۹۲ کنوانسیون دادخواست رفع فوری توقیف کشتی و خدمه، فقط توسط دولت صاحب پرچم کشتی یا به نمایندگی از طرف آن دولت، امکان پذیر می باشد و این مزیتی است که به دولت صاحب پرچم تعلق گرفته است حقوق دیگری نیز برای دولت صاحب پرچم متصور است از جمله اینکه کشتی ها در دریای آزاد منحصرا تابع مقررات حقوقی آن دولت می باشند. البته در مقابل این حق نیز دولت صاحب پرچم در قبال کشتی و جامعه ی بین المللی مسئولیت های دارد که تفصیل آن در قلمروی این رساله نیست^[۷۹].
۳-۳-۱-۱- صلاحیت مشورتی دیوان بین المللی حقوق دریا ها
صلاحیت مشورتی شعبه بستر دریا ها، ریشه در ماده ۱۹۱ کنوانسیون دارد. این ماده چنین اشعار
می دارد: «شعبه اختلافات بستر دریا بنا به تقاضای مجمع یا شورا در مورد مسائل حقوقی که در محدوده فعالیت های آنها می باشد، آرای مشورتی خواهد داد این قبیل آرای مشورتی با قید فوریت صادر خواهد شد^[۸۰]». نکته مهم در این ماده این است که دولت های عضو حق تقاضای رأی مشورتی ندارند و این از جمله امتیازات و اختیارات «مجمع» و «شورای مقام بین المللی اعماق دریاها» است تأکید کنوانسیون بر مسائل مربوط به فعالیت های دو نهاد مذکور است که آنها را واجد قدرت اخذ نظر مشورتی می کند و آن امر سبب می شود تا از حیطه ی نفوذ های سیاسی خارج شده و کاملاً در عرصه حقوقی ،اختلافات،به شعبه ارجاع گردد. به موجب ماده ۱۳۹ آیین دادرسی «در زمانی که اختلافی میان مقام و یک عضو در نزد شعبه تحت رسیدگی است، مجمع و شورا نمی توانند نظر مشورتی راجع به همین موضوع بخواهند»
البته باید توجه داشت که ابهامات در زمینه ی تقاضای نظر مشورتی شعبه کم نیست، مثلاً، به چه طریق مجمع و شورا، برای تقاضای نظر مشورتی باهم توافق می کنند؟
طبق ماده ۱۸۵ ،در صورتی که دولتی از حدود مقررات بخش یازدهم تجاوز کند ،مسئله به شعبه ی اختلافات ارجاع می گردد، لیکن تا احراز وقایع مثبت ادعا، هیچ اقدامی نمی توان نمود و اقدامات اولیه برای احراز مسأله را باید شورا انجام دهد^[۸۱].
۴-۳-۱-۱- ایران وکنوانسیون ۱۹۸۲ حقوق دریا
ماده ۲۸۷ کنوانسیون ۱۹۸۲ حقوق دریا ارجاعی به اصل پذیرش اختیاری صلاحیت اجباری محاکم بین المللی است. دولت ایران در حال حاضر صلاحیت اجباری دیوان بین المللی دادگستری را نیز به رسمیت نمی شناسد؛ اما این بدان معنا نیست که ایران علاقه ای به حل و فصل حقوقی اختلافات
بین المللی خود ندارد چراکه یکی از پرکارترین دولتها نزد دیوان بین المللی دادگستری بوده است و حتّی پس از انقلاب اسلامی بود که دو بار در پرونده های تصادم هوایی^[۸۲] (سقوط هواپیمای مسافربری ایرباس ایران در خلیج فارس) و سکوهای نفتی به عنوان خواهان نزد دیوان مزبور طرح دعوی نموده و شکایت به قضات غالباً غیرمسلمان دیوان برد.^[۸۳] به علاوه در تاریخ ۲/۶/۸۶ دولت ایران لایحه الحاق به کنوانسیون حفاظت از میراث فرهنگی زیرآب (پاریس-۲۰۰۱) را به مجلس تقدیم کرده و روش دیوان داوری مطابق پیوست ۷ کنوانسیون ۱۹۸۲ حقوق دریاها را به عنوان روش پذیرفته خود اعلام نمود و به نظر می رسد از نظر سیاسی اصولاً دولت ایران با حلّ و فصل حقوقی اختلافات خود مشکلی ندارد. در ماده ۲۵ کنوانسیون ۲۰۰۱ مراحل حل اختلاف عبارتند از:مذاکره با حسن نیت، ارجاع میانجیگری به یونسکو، و نهایتا اعمال مقررات کنوانسیون ۱۹۸۲ حقوق دریاها که کشورهای غیرعضو آن کنوانسیون هم باید روشی را برگزینند. البته کنوانسیون ۲۰۰۱ هنوز لازم الاجرا نشده است. همینطور در الحاق ایران به موافقتنامه تأسیس کمیسیون تون ماهیان اقیانوس هند (مصوب ۲۳/۸/۸۰ مجلس شورای اسلامی) که به تأیید شورای نگهبان نیز رسیده است طبق ماده ۲۳ آن، شرط صلاحیت اجباری دیوان بین المللی دادگستری در صورت عدم حلّ اختلاف از طریق میانجیگری پذیرفته شد[۷] و مهمتر از همه تشکیل دیوان داوری دعاوی ایران و ایالات متحده طبق بیانیه الجزایر است که ایران، آراء این دیوان را نیز پذیرفته و اجرا نموده است^[۸۴].
باوجود این بسیاری معتقدند اختلافات ایران و امارات متحده عربی درباره حاکمیت جزایر سه گانه خلیج فارس (ابوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک) از موانع تصویب کنوانسیون در ایران است؛ زیرا امارات چندین بار رسماً اعلام کرده, حاضر است با ارجاع موضوع به دیوان بین المللی دادگستری این اختلاف را حل نماید و در برابر رأی دیوان تسلیم خواهد شد.
۴-۱-۱- سیستم حل وفصل اختلافات سازمان تجارت جهانی^[۸۵] و صلاحیت آن
برای فهم بیشتر سیستم حل و فصل اختلافات سازمان تجارت جهانی، ابتدا کلیاتی در مورد سازمان تجارت جهانی بیان می شود. سازمان تجارت جهانی یک سازمان بین المللی است، که قوانین جهانی تجارت را تنظیم و اختلافات بین اعضاء را حل و فصل می کند. اعضای سازمان تجارت جهانی کشورهایی هستند که موافقت نامه هایی این سازمان را امضاء کرده اند. مقر این سازمان در ژنو سویس قرار دارد. اهداف این سازمان ارتقای سطح زندگی، تامین اشتغال، توسعه تولید و بهره وری بهینه از منابع جهانی، دستیابی به توسعه پایدار، حفظ محیط زیست و افزایش سهم کشور های در حال توسعه و کمتر توسعه یافته از رشد تجارت بین المملی است. سازمان تجارت جهانی برای دستیابی به موافق نامه های مورد تایید اعضاء و نیز نظارت بر حسن انجام آنها از وجود ارکان مختلف تصمیم گیری، نظارتی، اجرایی و حقوقی بهره می برد^[۸۶]. ایران برای عضویت در این سازمان تلاشهای زیادی انجام داده و هم اکنون به عنوان عضو ناظر پذیرفته شده است.
از اینرو سیستم شبه فضایی حل و فصل اختلاف سازمان تجارت جهانی برای حل اختلافات تجاری بین دولتهای عضو سازمان، تصمیمات یا آرایی را صادر می کند که این تصمیمات یا آراء به طور کل این اختلافات را حل می کند.
در سازمان تجارت جهانی، تفاهم نامه حل وفصل اختلافات^[۸۷] بر طبق قواعد و رویه ی حاکمه حل وفصل اختلافات بین دولت های عضو سازمان تصویب شد این تفاهم نامه تنها برای اختلافاتی به کار می رود که بر اساس مقررات و قواعد توافق نامه ای است که طبق این تفاهم نامه تنظیم شده باشند.
با این وجود، بر طبق تفاهم نامه ی حل وفصل اختلاف، اعضای هیئت منصفه سازمان و هیئت استیناف سازمان تنها در مورد دعاوی صلاحیت دارند که بر طبق مقررات حل وفصل اختلاف توافق نامه های مربوطه (تفاهم نامه ها) بوجود آمده باشند. این دعاوی ممکن است بر اساس نقص تعهدات ویژه ای که در تفاهم نامه ها و یا موافقت نامه ها وجود دارد بوجود آید^[۸۸].
سازمان تجارت جهانی^[۸۹] یکی از چند نظام حل وفصل اختلاف بین المللی است که برای اختلافاتی که از تفاهم نامه ها ناشی می شود، صلاحیت اجباری دارد. هیئت استیناف در زمانی تشکیل می شود که به در خواست یک طرف (شاکی) باشد و یا اجماعی برای وجود اختلاف موجود باشد^[۹۰]. همچنین یک اختلاف زمانی بوجود می آید که یک عضو سازمان تجارت جهانی در مقابل عضو دیگر، تعهد یا توافق نامه ای را که بر اساس مقررات سازمان به وجود امده است، نقض کند. این توافق نامه ها بوسیله ی دولت های عضو سلزمان تشکیل و به اجرا در می آید. به طور کل مسئولیت نهایی برای حل و فصل اختلافات، به عهده ی هیئت حل وفصل اختلافات (که همان دولت های عضو سازمان هستند) است^[۹۱].
صلاحیت شخصی

۲ – ۲ – ۳ – ۳ – ۱ الواح ترنجی
در این نوع از کتیبه­ها، ­متن داخل ترنج نوشته می­ شود. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۳) همان­طور­که گفته شد در بعضی از این الواح­، کرسی خط با توجه به­شکل قاب کتیبه تغییر­کرده و حروف در داخل آن چیدمان می­شوند. تعداد بسیار زیادی از این دست­ کتیبه­ها که اغلب به­ صورت تک کلمه و یا جمله­کوتاهی داخل ترنج نوشته می­شوند، در ابنیه مذهبی از جمله درحرم مطهر امام رضا­­ (ع) کار شده است. الواح مذکور در قسمت­ هایی از این مکان زیارتی مانند: ازاره­ها، مناره­ها، گنبد و… نقش بسته­اند. اکثر این کتیبه­ها با خطوط ثلث و نستعلیق شکل گرفته است. در تصویر ۲۳ – ۲ ، ۲۴ – ۲، ۲۵ – ۲ و ۲۶ – ۲ نمونه­هایی از این کتیبه­ها آمده است.
تصویر ۲۳ – ۲٫ نمونه ­ای از الواح ترنجی، قسمتی از ایوان ساعت صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، ۱۲۸۸ق، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
تصویر ۲۴ – ۲٫ نمونه ­ای از­الواح ترنجی، ایوان­ طلای صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، ۱۲۷۷ق، مأخذتصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
تصویر ۲۵ – ۲٫ نمونه ­ای از الواح ترنجی، ایوان شرقی صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا ­(ع)، محمد موسوی، قاجار، مأخذ­تصویر: نگارنده، آبان ۱۳۹۳.
تصویر ۲۶ – ۲٫ نمونه ­ای از الواح ترنجی، ایوان طلای صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، دوره قاجار، مأخذ تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
۲ – ۲ – ۳ – ۳ – ۲ الواح شمسه­ای (مدور)
در این­گونه لوح­ها، نوشته حالتی مدور به­خود گرفته و به­ صورت دایره و یا بیضی ترکیب می­ شود، در این الواح، متن مورد استفاده گاه دارای ­قابی دایره ­شکل و یا بیضی شکل بوده و گاهی بدون در نظر گرفتن قاب فقط ترکیب می­گردد. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۴) نمونه­هایی چند از این الواح در حرم مطهر دیده می­ شود که متن آ­نها در برخی موارد در بردارنده اسماءالله بوده و یا بخشی از آیات قرآنی یا شهادتین را دربر­دارند و به­ صورت تک لوح و یا تکرار چند لوح بر روی بنا دیده می­شوند. از این­دست کتیبه­ها در نقاط مختلفی از حرم مطهر­کار شده است. در تصویر ۲۷ – ۲، ۲۸ – ۲ و ۲۹ – ۲ نمونه ­ای از این کتیبه­ها دیده می­ شود.
تصویر۲۷ – ۲٫ نمونه ای از الواح شمسه­ای، قسمت بیرونی ایوان شرقی صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
تصویر۲۸ – ۲٫ نمونه ­ای از الواح­ شمسه­ای، رواق دارالهدایه، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذ­تصویر: نگارنده، آبان ۱۳۹۱.
تصویر۲۹ – ۲٫ نمونه ­ای از الواح شمسه­ای، مسجد گوهرشاد، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، ۱۳۴۵ق، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
۲ – ۲ – ۳ – ۳ – ۳ الواح هندسی
الواح هندسی داخل نقوش و قاب­های هندسی قرار می­گیرند. نمونه ای از این الواح در ته ستون پایه­ غرفه­های صحن مسجد­گوهرشاد­ وجود دارد که با خط­کوفی تزیینی نوشته شده و به­ صورت لوح هندسی می باشد. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۴)­ ­گفته شده در الواح کتیبه­ای مسجد گوهرشاد گرچه از خط ثلث استفاده شده است اما نوع ترکیب­بندی خطوط بسیار شبیه کتیبه­های کوفی می­باشد. برای نمونه، الواح مدور­ی که دارای خط ثلث و ترکیبی از نقوش هندسی می­باشند، شبیه کتیبه­های کوفی می­باشد که در دوره ایلخانی و سلجوقی کاربرد داشته­، اما این روش استمرار نیافته است. نقطه اوج آن در دوره تیموری بوده و در دوره صفوی دیگر شاهد آن نیستیم، یکی از علل عدم دوام این نوع ترکیب­بندی شاید این باشد­که خط ثلث به­علت داشتن دور بیشتر و ظرافت حروف، مانند خط­کوفی قابلیت زیادی برای ترکیب با نقوش هندسی و تزییناتی که برپایه خطوط عمودی و افقی می­باشد را نداشته و به­همین دلیل گمان می­رود که این الواح در دوره صفوی رو به­افول گذاشته و در این دوره بیشتر از خط­کوفی برای اینگونه قاب­بندی­ها استفاده شده است. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۴) از این­گونه الواح در قسمت­ هایی از حرم مطهر امام رضا ­(ع) کار شده است. البته استفاده و­کاربرد این الواح به­نسبت لوح­های ترنجی و شمسه­ای کمتر می­باشد، شاید یکی از دلایل کمتر بودن این نمونه لوح­ها در حرم مطهر افولی باشد که در دوره صفوی شاهد آن بودیم و یا عدم انطباق کمتری که خطوط ثلث و نستعلیق با آن داشتند، به­همین دلیل نسبت استفاده لوح­های هندسی از دیگر نمونه­های مذکور بسیار کم می­باشد. در تصاویر ۳۰ – ۲ ، ۳۱ – ۲ و ۳۲ – ۲ نمونه ­ای از این کتیبه­ها آمده است.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

تصویر۳۰ – ۲٫ نمونه ­ای از الواح هندسی به­خط کوفی، پایه غرفه­های صحن مسجد گوهرشاد، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
تصویر۳۱ – ۲٫ نمونه ­ای از الواح هندسی به­خط نستعلیق منقوش بردرب چوبی، داخل ایوان شرقی صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
تصویر۳۲ – ۲٫ نمونه ­ای از الواح هندسی به­خط نستعلیق، رواق توحیدخانه، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، دوره قاجار، مأخذ­تصویر: نگارنده، آبان ۱۳۹۳.
۲ – ۲ – ۴ ترکیب خط در­کتیبه
کتیبه­ها از نظر خط نیز ترکیب­بندی می­شوند، در این بخش به­نوع قرارگیری خط در­کتیبه و­کرسی­بندی آن­ پرداخت می­ شود. مهدی صحراگرد خطوط ثلث در کتیبه­ها را از منظر ترکیب به­چهار دسته کلی تقسیم نموده است که شامل: کتیبه­های تک سطری، کتیبه­های مادر و بچه،کتیبه­های طوماری دو طبقه و سه طبقه و­کتیبه­های­کمربندی می­باشند. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۵۰ – ۴۷) این­دسته­بندی می ­تواند برای خطوط دیگر نیز لحاظ شود، در ادامه کتیبه های موجود در این مجموعه زیارتی مورد بررسی قرار گرفته است.
۲ – ۲ – ۴ – ۱ کتیبه­های تک سطری
این نوع از کتیبه­ها بیشتر شبیه به­خط­کتابت می­باشند و در­آنها متن فقط در یک سطر نوشته می­ شود، در این شیوه حروف عمود مانند «الف» دیگر بیش از اندازه بلند نیست، به­همین دلیل امکان نوشتن متن­کتیبه در دو یا سه سطر فراهم نمی ­باشد. این شیوه از­کتیبه­نگاری در قرن هشتم هـ رایج بود و در دوره­ های بعدی نیز مورد استفاده قرار­گرفت، اما کاربرد آن بستگی به­محل نصب­کتیبه داشت. کتیبه­نگاری ثلث با این شیوه ایجاد گردید و بعدها تنوع و تکامل یافت. خطوطی مانند محقق را با این شیوه می­نویسند، زیرا این خط از لحاظ ساختار­، مانند ثلث قابلیت تغییر در ترکیب کتیبه را دارا نمی ­باشد. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۷) در مجوعه زیارتی امام رضا­ (ع) کتیبه­هایی از این دست دیده می­ شود که با خطوطی چون: ثلث، کوفی و نستعلیق شکل گرفته­اند، اما نسبت این­کتیبه­ها به­کتیبه­های دیگر مانند دو طبقه، سه طبقه و­کمربندی­ها در حرم مطهر کمتر می­باشد. نمونه­هایی از این­دست­کتیبه­ها بر روی­کاشی­های ازاره اطراف مرقد­مطهر از دوره خوارزمشاهیان نصب می­باشد، همچنین می­توان کتیبه­هایی­که در­ته­ستون غرفه­های صحن مسجد گوهرشاد وجود دارد را عنوان نمود. در تصویر ۳۳ – ۲ ، ۳۴ – ۲­، ۳۵ – ۲ و ۳۶ – ۲ نمونه­هایی از این کتیبه­ها آمده است.
تصویر۳۳ – ۲٫ نمونه ­ای کتیبه تک سطری از کاشی­های زرین­فام برجسته اطراف بقعه مبارک به­خط ثلث آمیخته به­رقاع آبی رنگ، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذ­تصویر: نگارنده، مهر ۱۳۹۳.
تصویر۳۴ – ۲٫ نمونه ­ای کتیبه تک سطری به­خط نستعلیق داخل ایوان ساعت صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، ۱۳۹۹ق، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنر آستان قدس رضوی.
تصویر۳۵ – ۲٫ نمونه ­ای­کتیبه تک سطری به­خط ثلث، ته ستون غرفه­های صحن مسجد گوهرشاد، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)­، مأخذ­تصویر: صحراگرد، ۱۳۹۱: ۱۶۹.
تصویر۳۶ – ۲٫ نمونه ­ای کتیبه تک­ سطری به­خط نسخ،­کاشی­های هشت ضلعی ازاره­های حرم مطهر، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)­، موزه آستان قدس رضوی، مأخذ­تصویر: نگارنده، آبان ۱۳۹۳.
۲ – ۲ – ۴ – ۲ کتیبه­های ­طوماری دوطبقه و سه­طبقه
این نوع از کتیبه­ها بیشتر از یک خط کرسی را در بر­می­گیرند و متن آن بر روی دو یا سه کرسی می­نشیند. در بیشتر کتیبه­های دوره تیموری و پس از آن، از این روش در کتیبه­نویسی استفاده شده است. با این روش از کتیبه­نویسی می­توان کلمات بیشتری را در طول محدود یک کتیبه گنجاند، به­ طوری­که تمام عرض کتیبه پر می­ شود. آن­دسته از کتیبه­هایی­که متن آنها به­ صورت منظم در عرض­کتیبه بر دو مرتبه کرسی بنشیند را کتیبه دو­طبقه و اگر بر سه مرتبه کرسی مجزا استوار باشد ،کتیبه سه طبقه نامیده می­شوند. این نوع از کتیبه­ها انواع مختلفی دارند و در طی زمان شکل­های متنوعی از آن نگاشته شده است. در بعضی از آنها گاه ترکیبی از کتیبه­های مادر ­و ­بچه و دو طبقه دیده می­ شود، در این کتیبه­ها متن اصلی در دو طبقه به­ صورت فشرده با حروف افراشته و الف­هایی بلند نوشته می­ شود و در فضای خالی قسمت بالای کتیبه خط فرعی گنجانده می­ شود. بهترین نمونه­های این شیوه مربوط به­دوره تیموری می­باشد. تنظیم کردن کلمات در این نوع از کتیبه­ها قواعد مشخصی نیز دارد، نخست اینکه در هر طبقه خط­کرسی طبق اصول رعایت شده و حروف و­کلمات در هر طبقه با هم برابر بوده و باید روبه­روی هم در­کتیبه قرار­گیرند و بر طبق اصول خط مورد نظر بر­کرسی استوار باشند، دومین مورد­که باید در نظر­گرفته شود رعایت تقدم و تأخر در تنظیم متن می­باشد، به­ طوری­که کاتب اگرچه کلمات را بالای هم می­نویسد نباید از خوانایی متن­ کم کند. (صحرا­گرد، ۱۳۹۱: ۴۹) درباره این نکته در کتاب تحفه المحبین تأکید شده و چنین آمده است: «و آن خط را شاید که بر بالای همدیگر نویسند و در یک سطر جایز است که سه طبقه نوشته شود و در هر سه طبقه رعایت کرسی به نوعی بنماید که مخالف اصول و قاعده واقع نشود و باید که از اصول ثلث و محقق بیرون نباشد و در این خط رعایت تناسب امری کلی است و می­باید در ترکیبی که می­نویسد رعایت الفاظ چنان بکند­که با آنکه در یک سطر سه مرتبه­کرسی جایز است و از دو مرتبه خود­کمتر نیست تقسیم و تأخیر­ واقع نگردد.» (سراج­شیرازی­، ­۱۳۷۶: ۱۴۵) می­توان گفت که خوانا بودن و رعایت تناسب در کتیبه یکی از اصول مهمی است که باید در تمام طول سطر مورد توجه قرار­گیرد. همچنین در کتاب تعلیم خط نیز درباره خوانا بودن کتیبه­ها تأکید شده است و گفته شده: «اکثر کتیبه­نگاران آسان خوانی و واضح بودن آن را کمتر رعایت کرده ­اند، ولی نگارنده را عقیده بر ضرورت و لزوم آن است و کاتب باید سعی­کند به­هرحال حروف و کلمات را مقدم و مؤخر نسازد و هریک را به جای خود قرار دهد و حتی­الامکان از فشرده و متداخلِ تنگ در تنگ خودداری نماید، زیرا کتیبه­ی مطلوب و مرغوب آن است که از همه نظر و جهات ملایم طبع و موافق ذوق سلیم بوده باشد.» (فضایلی، ۱۳۶۲ب: ۳۲) شیوه­ای که از دوره تیموری رواج پیدا کرد، کتیبه­های دو طبقه خط ثلث بود که در آن یک خط کوفی خفی نیز وجود داشت، این شیوه در دوره صفوی متحول شده و خط خفی آن حذف شد. با توجه به­اینکه قسمت بالای کتیبه فضای بیشتری را شامل می­شد طبقه سومی هم به­کتیبه اضافه شد. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۹) اما اگر کاتب هنگام نوشتن کتیبه خط کرسی را در نظر نگیرد، به­ طوری­که ظاهر­کتیبه به­هم پیچیده و گره خورده دیده شود این گونه­کتیبه­ها دیگر دوطبقه و سه طبقه عنوان نمی­شوند. به­گفته­ی مهدی صحراگرد اصطلاح ((­مُقتَرِن­))^[۱۶] برای این دست از کتیبه­ها استفاده می­ شود. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۵۰)
نمونه­ کتیبه­های دوطبقه وسه طبقه در مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع) به­وفور دیده می­ شود. این­کتیبه­ها که اغلب با خط ثلث نگاشته شده اند در قسمت­ های مختلفی از این مجموعه زیارتی نصب می­باشند. از نمونه­های قابل ذکر دوطبقه و سه طبقه می­توان کتیبه­هایی از جعفر بایسنغر از دوره تیموری، علیرضا عباسی و محمد­رضا امامی اصفهانی از دوره صفویه و کتیبه­هایی از خوشنویسان دوره معاصر مانند: محمد­حسین موحد را می­توان عنوان نمود که در قسمت­ های مختلفی از این مجموعه زیارتی کار شده است. در تصویر ۳۷ – ۲، ۳۸ – ۲، ۳۹ – ۲ و ۴۰ – ۲ نمونه­هایی از این کتیبه­ها آمده است.
تصویر۳۷ – ۲٫ نمونه ­ای از کتیبه طوماری دوطبقه به­خط ثلث، ایوان ساعت صحن عتیق، رقم علیرضا عباسی، دوره صفویه، مجموعه زیارتی امام رضا ­(ع)­، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
صویر۳۸­– ۲٫ نمونه ­ای از کتیبه طوماری دوطبقه به­قلم نستعلیق، ایوان طلای صحن عتیق، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذ­تصویر: نگارنده، مهر ۱۳۹۳٫
تصویر۳۹ ­– ۲. نمونه ­ای از کتیبه طوماری دوطبقه به­قلم ثلث با نوشته خفی به­قلم کوفی تربیعی بر بالای آن، ایوان ساعت صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، ۱۳۹۴­ق، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان­قدس رضوی.
تصویر۴۰ – ۲٫ نمونه ­ای از کتیبه دو طبقه به­خط ثلث، داخل صحن عتیق، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، رقم محمد­حسین موحد، دوره معاصر، مأخذ­تصویر: نگارنده، آذر ۱۳۹۳.
۲ – ۲ – ۴ – ۳ کتیبه­های­ طوماری مادر و بچه
در این­گونه از کتیبه­ها متن اصلی با خطی درشت­تر نوشته شده و متنی با خط و رنگ دیگر در بالای خط اصلی قرار می­گیرد، اصطلاح مادر و بچه را حبیب­الله فضایلی در کتاب تعلیم­خط عنوان­کرده است. درباره آن چنین گفته: «­اگر لازم شود که خط کوفی همراه ثلث بنویسند چنان­که در کتیبه­های متقدمان دیده می­ شود­ خط کوفی را به­­قلم ریزتر بالای ثلث می­نگارند، به­ طوری­که از لابه­لای فراشته­های ثلث بگذرد و این­گونه­کتیبه به­اصطلاح­کاشی­کاران (مادر و بچه) نام دارد.» (فضایلی، ۱۳۶۲ب: ۱۳۲) به­گفته حبیب­الله فضایلی چندین نمونه از این­­کتیبه­ها به­خط ایشان نگاشته­ شده که در بعضی از آنها از خط نستعلیق هم استفاده شده است، یعنی­کتیبه­های مادر و بچه­ای که با سه نوع خط ایجاد شده و چنین آورده که این­گونه از کتیبه­ها از متقدمان دیده نشده است. (همان: ۱۳۲) در این­ نمونه از کتیبه­ها که در اغلب آنها از قلم ثلث جلی به­عنوان خط اصلی استفاده می­ شود، خط دومی که اغلب کوفی می­باشد در یک سطر از بالای کتیبه با رنگی متفاوت نوشته می­ شود. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۷) در این­ کتیبه­ها از خطوط مختلف برای نوشتن متن کتیبه استفاده می­ شود. گفته شده می­توان از ترکیب خطوط مختلف مانند: محقق، نسخ و ثلث به­عنوان خط دوم در کتیبه­هایی که خط اصلی آنها ثلث می­باشد استفاده نمود، مانند کتیبه­هایی که در امامزاده محروق نیشابور از قرن دهم هـ وجود دارد که ترکیبی از ثلث و نسخ می­باشد، کتیبه­ی سر در مقبره ابو­مسعود­ اصفهان که ترکیب ثلث و محقق بوده و کتیبه رباط ­ابش در شیراز که ترکیب ثلث و ثلث می باشد و متن خط دوم بیشتر متفاوت می­باشد، گاه آیه­ای از قرآن در آن نوشته می­ شود که می ­تواند ادامه متن اصلی باشد و در موارد معدودی همان متن اصلی تکرار می­ شود. مانند­کتیبه­ی محراب مدرسه رکنیه یا محراب مسجد جامع یزد. از رایج­ترین نوع ترکیب­بندی در خط ثلث، قلم کوفی می­باشد که بیشتر از نوع کوفی تربیعی استفاده می­گردد، زیرا ساختار این نوع کوفی به­نحوی است که الف­هایی را دارا می­باشد که بالای آن مربع شکل بوده و می ­تواند فضای خالی بالای کتیبه را پر­کند و فضای یکنواختی از سواد و بیاض ایجاد نماید. مهم­ترین علت استفاده از خط دوم در این نوع از کتیبه­ها پر­کردن فضای خلوت بالای کتیبه می­باشد، تا تعادلی در ترکیب­کتیبه ایجاد گردد. (صحراگرد،۱۳۹۱: ۴۷) در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) از نمونه­کتیبه­های مادر و بچه بسیاردیده می­ شود، در کتیبه­های این مجموعه بیشترین خطی که به­عنوان قلم اصلی در نظر گرفته شده است خط ثلث می­باشد که با خطوط فرعی چون کوفی ترکیب شده است. از این­دست می­توان کتیبه­هایی را در صحن عتیق، صحن نو، صحن کوثر و صحن جمهوری اسلامی عنوان نمود که اغلب در پیشانی بناها و بر بالای ازاره­ها نصب می­باشند. در تصویر ۴۱ – ۲، ۴۲- ۲ و ۴۳ – ۲ نمونه­هایی از این کتیبه­ها آمده است.
تصویر۴۱ – ۲٫ نمونه ­ای از کتیبه­های طوماری مادر و بچه، با قلم ثلث­جلی و کوفی­خفی بر بالای آن، سردر ایوان­مقصوره­ مسجد­گوهرشاد، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، رقم بایسنغر­میرزا، ۸۲۱ ق، مأخذ تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
تصویر۴۲ – ۲٫ نمونه ­ای از کتیبه­های طوماری مادر و بچه، با قلم ثلث جلی و کوفی خفی بر بالای آن، بیرون ایوان شرقی صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
تصویر۴۳ – ۲٫ نمونه ­ای از کتیبه­های طوماری مادر و بچه، با قلم ثلث جلی و کوفی خفی بر بالای آن، صحن جمهوری اسلامی، مجموعه زیارتی امام رضا ­(ع)، رقم سیّد­محمد­حسین­موحد، دوره معاصر، مأخذ­تصویر: نگارنده، مهر ۱۳۹۳.
۲ – ۲ – ۴ – ۴ کتیبه­های­کمربندی
این­کتیبه­ها از نظر اصول، شبیه­ کتیبه­های دو طبقه و سه طبقه می­باشند، اما عرض­کتیبه به­دو یا سه قسمت مساوی تقسیم می­ شود. این تقسیم ­بندی بر اساس حروف­کشیده­ای مانند­ (ی) معکوس در متن کتیبه صورت می­گیرد.­ (صحراگرد،۱۳۹۱: ۵۱) حبیب­الله فضایلی درباره­ کتیبه­های­ کمربندی گفته است: «هرگاه نویسنده بخواهد در وسط­کتیبه­، کمربندی قرار دهد گنجانیدن کلمات محتاج دقت بیشتر است و در صورتی کمربندی تشکیل می­ شود که یاء­های مفرد و آخر هر عبارت وجود داشته باشد تا بتواند با نوشتن معکوس آنها (یاء راجعه) کمربند تشکیل دهد. در این مورد باید اول خط وسط (خط­کمربندی ) کشیده شود و سپس حروف و کلمات در بالا و پایین آن منظم شود. (فضایلی، ۱۳۶۲ب: ۱۳۲) کتیبه­ کمربندی ثلث رایج­ترین شیوه از دوره صفوی تا کنون می­باشد، اما در این نوع نیز تنوعاتی وجود دارد، به­عنوان مثال گاهی تقسیم ­بندی عرض­کتیبه به­ صورت مساوی نبوده و قسمت پایین کرسی­بندی کتیبه را بیشتر از بخش یا بخش­های بالاتر در نظر­گرفته­اند. (صحرا­گرد، ۱۳۹۱: ۵۱) در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) نمونه­هایی از این دست کتیبه­ها وجود دارد که اغلب آنها به­ صورت دو­طبقه نوشته شده است. استفاده از این کمربندی تقسیماتی را در قاب کتیبه ایجاد می­نماید. در برخی موارد قاب کتیبه به­دو قسمت مساوی تقسیم می­ شود، اما گاهی در اغلب کتیبه­هایی که به­ صورت کمربندی ایجاد شده ­اند، حرف کشیده طوری در قاب قرار گرفته است که فضای بیشتری در قسمت پایین کتیبه ایجاد شده و قسمت کمتر به­بخش بالایی آن اختصاص یافته است. گاهی نیز این تقسیم­­بندی برعکس انجام شده است، یعنی قسمت پایینی فضای­کتیبه­کمتر و قسمت بالای­کتیبه دارای فضای بیشتری می­باشد، از این نمونه می­توان کتیبه نقاره­خانه صحن عتیق را عنوان کرد که در آن از خط ثلث استفاده شده است و حرف کشیده طوری در قاب قرار گرفته است که قسمت پایین عرض قاب به­نسبت قسمت بالای آن کمتر در نظر گرفته شده است. تصویر ۴۴ – ۲٫ نمونه­های دیگر از کتیبه­های­کمربندی در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) در تصاویر ۴۵ – ۲ و ۴۶ – ۲ آمده است.
تصویر۴۴ – ۲٫ نمونه ­ای از کتیبه­های­کمربندی، به­قلم ثلث جلی، نقاره­خانه صحن عتیق، مجموعه زیارتی امام رضا ­(ع)، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
تصویر۴۵ – ۲٫ نمونه ­ای از کتیبه­های کمربندی، به­قلم ثلث جلی، ایوان طلای صحن عتیق، مجموعه زیارتی امام رضا ­(ع)، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
تصویر۴۶ – ۲٫ نمونه ­ای از کتیبه­های کمربندی، به­قلم ثلث جلی، ازاره­های صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذ­تصویر: نگارنده، مهر ۱۳۹۳.
۲ – ۲ – ۵ مصالح مورد استفاده در کتیبه­ها
هنرهای تزیینی که از دیرباز در معماری ایران مورد استفاده قرار گرفته­اند علاوه بر خصوصیات تزیینی و زیبا­سازی در یک بنا نقش مهمی در ایجاد استحکام و مقاومت بخشیدن به­آن نیز داشته اند، زینت­بخشی و آرایش دادن به­ابنیه، به­خصوص ابنیه مذهبی یکی از مراحل مهم در معماری اسلامی محسوب می­ شود و استفاده از موادی مانند: آجر، سنگ، کاشی­،گچ و … همواره مورد استفاده قرار گرفته و حاصل دسترنج هنرمندان و معمارانی می­باشد که برای اعتلای این هنر همواره تلاش داشته و آثار ارزشمندی را از خود به­یادگار گذاشته­اند.
معماری، از برجسته­ترین و شاخص­ترین هنرهای هویت­ساز ایرانی می­باشد، زیرا در آن از بسیاری هنرهای دیگر برای پیام رسانی و ایجاد اثری بی­بدیل استفاده می­ شود. شکوه و زیبایی معماری اسلامی ایران به­تزیینات­آن بستگی داشته، بر همین اساس هنرهای اسلامی، از هنرهای تزیینی و­کاربردی گرفته تا زیباترین بناهای مذهبی دارای اهمّیّت ویژه­ای می­باشند. (اپهام­پوپ، ۱۳۷۳: ۸۸) شکوه و زیبایی معماری ایران به­ ویژه در دوران اسلامی به­تزیین­ و ­آرایش آن بستگی دارد. تزییناتی چون آجرکاری، گچ­بری، کاشی­کاری، حجاری، منبت­کاری، آیینه­کاری و نقاشی در تمام دوران­های اسلامی رواج داشته و در هر دوره­ای با امکانات موجود در آن دوره رشد­کرده است. هنرمندان نیز با بهره­ گیری از انواع نقوش­گیاهی، هندسی و خطاطی بر روی انواع مواد و مصالح ساختمانی به­معماری ایران ارزش والایی بخشیده­اند.(کیانی، ۱۳۷۶: ۹) در مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع) نیز که یکی از آثار مهم و تاریخی معماری ایران محسوب می­گردد، از مواد و مصالح تزیینی و کاربردی استفاده زیادی شده است و در آن از بهترین و زیباترین نوع مصالح و تزیینات­کار شده است. با بررسی­های انجام شده در­کتیبه­های این مجموعه زیارتی، از موادی چون آجر، گچ، سنگ، کاشی، چوب، آیینه و فلزات به­عنوان مواد و مصالحی برای ایجاد کتیبه­ها استفاده شده است. در بین این مصالح کاشی و سنگ بیشتر از دیگر مواد کاربرد داشته است.
با بررسی­های صورت گرفته در­کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع) می­توان گفت از آجرکاری، گچ­بری، کاشی­کاری، حجاری بر سنگ، منبت­کاری بر چوب، آیینه­کاری و حجاری بر فلزات مانند (طلا و نقره) استفاده شده است به­ طوری­که کتیبه­های بی­شمار و زیبایی با این نوع تزیینات ایجاد گشته است. همچنین کاربرد کاشی بیشتر از بقیه مصالح بوده و پس از آن موادی چون: سنگ ، آجر و گچ بیشتر از بقیه مصالح کار شده است. در زیر مطالبی درباره هر یک از مصالح مورد استفاده در تولید کتیبه­ها آمده است.
۲ – ۲ – ۵ – ۱ آجرکاری
آجر واژه­ای بابلی بوده که ساخت آن را به­مردمان سومر و بابلی­ها نسبت داده­اند، بابلی­ها آجرهای بدون لعاب و لعاب­دار می­ساختند و ­برای­ بالا­رفتن دوام آجر از لعاب استفاده می­کردند. (گلابچی، جوانی­دیزجی، ۱۳۹۲: ۳۳۹) دوران باستان از آجر برای ساخت بنا استفاده شده است. با توجه به­مدارک موجود پیدایش آجر پیش از تاریخ و هزاران سال قبل از آن بوده است. اما صنعت آجر­بندی قبل از هخامنشیان در ایران کامل شد. (زمرشیدی، ۱۳۷۱: ۷۷) از آجر در زیگورات چغازنبیل و کاخ تیسفون نیز استفاده شده است. (استیرلن، ۱۳۷۷: ۸۶) همچنین گفته شده از مهم­ترین و معروف­ترین مصالح ساختمانی که پس از سنگ و خشت در بنایی به­کار گرفته شده آجر می­باشد. هنرمندان آجر­کار و معماران با چیدن آجرها در کنار هم طرح­ها و نقوش زیبایی را ایجاد کرده ­اند که پس از قرون متمادی باعث خیرگی دید مردمان در دوره معاصر نیز می­ شود. می­توان به­دوره سلجوقی اشاره کرد که عصر گسترش و ترقّی هنر آجر­کاری بوده است. هنر آجرکاری و تزیینات آجری از دوره غزنویان به­اطراف ایران آورده شد، در طی چندین سال سلاطین سلجوقی با بهره­ گیری از معماران و هنرمندان شاهکارهای معماری بسیاری را به­وسیله آجر ایجاد نمودند. (سپنتا، ۱۳۴۵: ۸۶ – ۸۵) مطالعه آثار معماری سلجوقیان نشان­دهنده این مطلب است که هنر آجر­کاری بدون وقفه در خلق آثار ارزنده اسلامی نقشی اساسی داشته است. (بمانیان­، ۱۳۹۰: ۹۱۱) با آنکه هنر آجر­کاری و تزیینات آن از دوره غزنویان سرچشمه گرفته بود (سپنتا، ۱۳۴۵: ۸۷) اما در دوره سلجوقیان این هنر در ایران متداول شد و به­ صورت اختصاصی و تکامل یافته مورد استفاده قرار­گرفت.­­ (سپنتا، ۱۳۴۵: ۸۷؛ مهرپویا، ۱۳۷۶: ۵۶۶؛ بمانیان، ۱۳۹۰: ۱۹۱) می­توان آن را از هنرهای سلجوقی برشمرد. از آجر در تزیینات مناره­ها­ی این دوره­ استفاده­های فراوانی شده است به­ طوری­که در تزیین آن نقوش هندسی و خطوط به­کار رفته است. ­(سپنتا، ۱۳۴۵: ۸۷) در دوره تیموری نیز از آجر­کاری استفاده شده است، این دوره که عصر جنبش و خیزش معماری اسلامی بود­، بسیاری از معماران از جمله غیاث­الدین شیرازی از این فن استفاده نموده و آثار زیبایی را هم سطح با کاشی­کاری پدید آوردند. (مصدقیان، ۱۳۸۴: ۱۹) در دوره ایلخانیان نیز از آجر­کاری برای تزیین بناها استفاده شده است، به­ طوری­که تا دوره صفویه در تزیینات معماری مورد استفاده قرار می­گرفت. اما در دوره صفویه تزیینات متنوع دیگری مانند­کاشی­کاری،­ جایگزین آجرکاری و گچ­کاری دوره­ های قبل­گردید. (کیانی، ۱۳۸۷: ۵ – ۴) از نمونه­های قدیمی که در آن آجر به­عنوان عنصری تزیینی استفاده شده است می­توان به­مسجد تاریخانه دامغان، آرامگاه اسماعیل سامانی در بخارا و مسجد جامع نیریز اشاره داشت. (کیانی، ۱۳۸۷: ۴۴ – ۴۲) همچنین از قدیمی­ترین ابنیه­ای که در مناره آنها از آجر استفاده شده است مسجد تاریخانه­ دامغان ، مسجد­ سمنان، مسجد ساوه، مسجد زواره، مسجد کاشان، مسجد برسیان و… می­باشند. (سپنتا، ۱۳۴۵: ۸۷) یکی از جنبه­ های مهم کاربرد آجر در معماری اسلامی ایران، تلفیق نقش ساختاری و تزیینی این عنصر در بناها می­باشد. آجر به­عنوان ماده­ای با قابلیت ­های بصری فراوان از نظر شکل، رنگ، اندازه و فرم در دوره­ های مختلف مورد استفاده قرار گرفته است. (طاووسی، آزادی، ۱۳۸۵: ۲۹) مجموعه زیارتی امام رضا ­(ع) نیز از هنر آجر­کاری بی­نصیب نمانده است، به­ دلیل قدمت تاریخی که دارا می­باشد نمونه­هایی از هنر آجرکاری دوره های مختلف به­خصوص دوره تیموری در آن نقش بسته است، بیشتر این آجر­کاری­ها در تزیینات همراه با کاشی­کاری به­کار رفته است. به­عنوان نمونه می­توان به­آجرکاری­هایی که در مسجد گوهرشاد وجود دارد اشاره داشت. این آجرها که بر ایوان­های شرقی و غربی مناره­های مسجد نقش بسته است نشان­دهنده استفاده بهینه از آجر می باشند. در تصویر ۴۷ – ۲ نمونه این آجر کاری ها که در ترکیب با کاشی می باشد آمده است.
تصویر۴۷ – ۲٫ نمونه ­ای از تزیینات آجری و کاشی، به­خط کوفی معقلی، ایوان شرقی مسجد گوهرشاد، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، مأخذ­تصویر: صحراگرد، ۱۳۹۱: ۹۸.

ب) تحلیل موضوع: با بهره گرفتن از ترسیم نقشه جرم می توان بر محور حل مسئله، مسائل اجتماعی و زمینه های جرم را بررسی کرده و نتیجه روش های اعمال شده را ارزیابی کرد. مثلاً افسران پلیس می توانند نتیجه اقدامات تأمینی خود را با بهره گرفتن از تحلیل” پیش آزمون، پس آزمون” به صورت آماری سنجیده و تغییرات الگوی جرم را تحلیل کنند.
ج) تحلیل عملیات: با بهره گرفتن از نقشه های جرم می توان با توجه به حجم کاری و حساسیت جرم خیزی هر ناحیه، در سازماندهی کارکنان، تعیین حوزه های استحفاظی و تنظیم برنامه های استراتژیک منطقه ای عملکرد بهتری داشت و تدابیر امنیتی، قوانین ساخت و ساز و طرح های شهری را بهتر شکل داد و برای برخی از مراکز عمومی ( مراکز آموزشی، سازمان های عمومی، پلیس، دادگاهها و کارگزینی ) پایگاه های داده های مشترک ایجاد نمود. با بهره گرفتن از این نقشه ها حتی می توان اماکن تردد مجرمان را با توجه به نقاط حساس کنترل کرد و در هنگام مناسب اخطارهای پیشگیری از وقوع جرم را داد و بالخره اینکه استفاده از محاسبات پیچیده آماری می تواند از داده های خام نتایج حیرت آوری به دست دهد. مثلاً نقاط احتمالی مخفی شدن مجرمان و حتی فاصله احتمالی تا این افراد را به ما نشان دهد.
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

استفاده از نقشه های دیجیتال و نماد ها و رنگهای گویا در نقشه های واقعی شهر درک جدیدی از ارتباط جرم، مجرم و قربانی و اهداف جرم و نیز شاخص های زمانی و مکانی آن ایجاد می کند که قبلاً به سختی با اعداد و ارقام در اذهان نقش می بستو نکته جالب توجه اینکه با بهره گرفتن از این سامانه می توان صحنه جرم و جنایت را به طور ملموس و دقیق از نظر ارتباطات زمانی و مکانی بازسازی کرده و قضاوت را آسانتر نمود.
بنابراین استفاده از سامانه سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) برای مدیریت بهینه در امور پیش بینی و کنترل جرم در شهرهای بزرگ امری اجتناب ناپذیر است، زیرا برقرار بودن امنیت اجتماعی همچون قلب تپنده یک شهر همه امور را تحت الشعاع قرار می دهد و لازمه مدیریتی صحیح و موثر استفاده از ابزاری کارآمد را می طلبد (فیروزجانی و بروجنی،۱۳۹۰ : ۲۲).
۲ -۲- چارچوب تئوریکی جغرافیای جرم
۲- ۲- ۱- نظریه­ رفتار و محیط
میزان تاثیرگذاری و تاثیرپذیری دو مقوله رفتار و محیط نیز به طور عمده در قالب دو تئوری تعیین­کنندگی و امکان­دهندگی بیان شده است. در دیدگاه تعیین­کنندگی محیط، محیط نقش تعیین کنننده­ای در رفتار، ادراک و احساس انسان دارد. در این دیدگاه هر محرک پاسخ خاص ایجاد می­نماید. محیط، در چنین دیدگاهی عمدتاً به معنای شرایط اقلیمی و جغرافیایی است، اگر چه قابل تعمیم به محیط مصنوع نیز می­باشد.
دیدگاه امکان­دهندگی محیط، محیط فیزیکی را بستری می­داند که امکانات و محدودیت­های را برای رفتار به ­وجود می ­آورد اما محیط، تعیین کننده رفتار نیست، بلکه صرفاً امکان بروز برخی رفتارها را فراهم می­ کند و یا محدودیت­های را برای بروز برخی دیگر از رفتارها به ­وجود می ­آورد. در دیدگاه احتمال­دهندگی ضمن آنکه تاثیر می­ گذارد. در دیدگاه احتمال­دهندگی ضمن آنکه مردم می­توانند رفتارهای مختلفی را در یک محیط داشته باشند و به انگیز­ه­های فردی اهمیت می­دهد، ویژگی­های طراحی و عوامل محیط مصنوع را در احتمال بروز رفتارهای خاص مهم می­داند. (پاکزاد، ۱۳۸۵ ؛ دانشپور و فخاری، ۱۳۹۰: ۲۹).
۲- ۲- ۲- نظریه روانشناسی اکولوژیکی
همزمان با تحولاتی که از نیمه دوم قرن بیستم با مقوله شناخت انسان در حوزه ­های علوم انسانی جهت پاسخگویی بهتر به نیازهای روانی و فیزیکی او انجام می­گردد، روانشناسی اکولوژیکی به عنوان تخصصی میان رشته­ای و با هدف « مطالعه روانشناختی رفتار در ارتباط با محیط­های فیزیکی » اهمیت خاصی می­یابد (مدنی­پور، ۱۳۷۹). در روانشناسی اکولوژیکی رفتار انسان تحت­تاثیر عواملی چون عوامل فیزیکی محیط، داده ­های نمادین، داده ­های طراحی و روح محیط قرار دارد. به طور متقابل انسان نیز با رفتتار خود که ناشی از جنبه­ های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و شخصیتی است، بر محیط تأثیر می­ گذارد و آن را در جهت ارضای نیازهای فیزیولوژیک و اجتماعی خود دگرگون کرده، فضای را سازماندهی می­ کند (Ange, 1968).
یونگ^[۲۷]، در مورد سیستم­های رفتاری معتقد است « مردم به همان اندازه که محصول میط اجتماعی هستند، ساخته محیط فیزیکی نیز به شمار می­روند » (Robinson, 1996). بارکر^[۲۸]، از مؤ سسین نظریه روانشناسی اکولوژیکی به بررسی الگوهای رفتاری محیط فردی یا رفتارهایی که به طور جمعی در محیط بروز می­ کند، می ­پردازد. او معتقد است که بین ابعاد فیزیکی و رفتاری در قراگاه­های رفتاری (منظور از قرارگاه رفتاری، فضای فیزیکی با هدف­های کاربردی و سازمانی تعریف شده است. رفتار افراد در قرارگاه رفتاری علاوه بر ویژگیهای فردی تابعب از ابعاد فیزیکی محیطی و رفتار جمعی است.) تناسب و رابطه خاصی وجود دارد که آن را با مفهوم همساخت بیان می­ کند. بارکر معتقد است فرد با قرار گرفتن در قرارگاه­های رفتاری مختلف نقش­های اجتماعی معینی را عهداه­دا می­ شود (طاهر خانی، ۱۳۸۱).
۲- ۲- ۳- نظریه جلوگیری از جرم مبتنی بر اجتماعات محلی^[۲۹]
در این رویکرد اعتقاد بر این است که جرم به نسبت زیادی کارکرد جایی است که مردم در آنجا زندگی و یا کار می کنند. جرم نتیجه انباشت و تراکم دسته ای افراد مجرم نیست. در این رویکرد تمرکز بر روی اجتماعات محلی است و جامعه محلی و شرایط خاص آن است که جرم خیز است. بعضی از جوامع محلی نسبت به بعضی دیگر نرخ بالای جرم دارند. لذا تمرکز اصلی بر روی شناسایی شرایط محیطی و تغییر در محیط است. برای مثال ساخت محله، ساختمان ها و وضعیت فیزیکی طوری طراحی شود که کنترل و مراقبت بیشتری احساس شود، مردم احساس تعلق بیشتری به محله خود داشته باشند، در مقابل جرایم از خود حساسیت لازم را نشان دهند و از محله خود بیشتر محافظت کنند. (صادقی و کریمی، ۱۳۸۸: ۱۳۱)
۲- ۲- ۴- نظریه بی­سازمانی اجتماعی
تئوری بی­سازمانی اجتماعی در اواسط دهه ۱۹۸۰ به عنوان یکی از دیدگاه های نظری عمده در مطالعه جرم نمایان گردید. در ابتدای این تئوری عمدتاً خارج از مطالعات شهرنشنینی شیکاگو توسط شاو^[۳۰] و مک­کی^[۳۱] (۱۹۴۲)، به وجود آمده بود که بر روی توزیع اکولوژیکی جرم و بزهکاری تأکید می نمود با فرض اینکه علت اصلی جرم تغییر در توانای محلات نسبت به مهار هنجار شکنی ساکنان خود می باشد. این توانای به عنوان کارکرد همبستگی محله در نظر گرفته شده است که به وسیله اندازه، تراکم و گسترش پیوند های شبکه ای و سطوح مشارکت سازمانی در میان ساکنان نمایان می گردد.
شاو و مک­کی ( ۱۹۴۲)، فرض کرده اند که مناطق شهری متراکم و بزرگ باعث ایجاد روابط انسانی سطحی می شوند که به ترتیب، تضاد بین فردی را افزایش داده و کنترل و نظارت رسمی را ضروری می نماید. این نتایج بی سازمانی اجتماعی، با فقر و تحرک گزینشی جمعیت در اطراف شهرها همراه گردیده و منجر به ضعف کنترل اجتنماعی می شود که افزایش خرده فرهنگ های کجرو و به تبع آن افزایش میزان جرائم را به دنبال دارد. جرم شناسان و جامعه شناسان معتقدند که در نواحی که هنوز به صورت متروپل در نیامده اند ممکن است تحت شرایطی همبستگی اجتماعی تهدید گردد. این شرایط شامل رشد سریع جمعیت، رشد سریع اقتصادی، رشد شهرنشینی، نرخ بالای بیکاری و تداوم فقر می باشد. بر اساس کار کلاسیک شاو و مک­کی، مناطقی که از نظر اقتصادی- اجتماعی به صورت یکسان محروم بوده اند، برخلاف تغییرات در ترکیب قومی و نژادی­شان، میزان بزهکاری بالای را در طول مدت چندین دهه تجربه نموده ­اند. این فرایند تأثیرات زمینه­ای این اجتماعات محروم را بر روی میزان جرم نشان می دهد، علی­رغم چیزی که جمعیت آنها تجربه کرده بود. این یافته­ ها محققان را مجبور کرد که تفسیرهای فردگرایانه از بزهکاری را ترد کنند و در عوض بر فرایند­های اجتماعی متمرکز شوند. تئوری بی­سازمانی اجتماعی شاو و مک­کی بر روی سازگاری گروهی نسبت به فرایند های اجتماعی از قبیل؛ شهرنشنی و تغییر الگوهای رشد اقتصادی، بیشتر از بزهکاری تأکید می نمایند (محسنی تبریزی و سلیمانی،۱۳۸۹: ۱۶-۱۷).
۲- ۲-۵- نظریه محیط مساعد
نظریه محیط مساعد که در جستجوی یافتن ارتباط میان محیط زندگی مساعد جهت ارتکاب انواع جرایم است. در این نظریه همه شرایط محیطی در رابطه با انواع جرایم مورد بررسی قرار می­گیرد و بر مناطق ویژه­ای چون بخش مرکزی شهرها جندان تاکید ندارد. در این تئوری بر این نکته پافشاری می­ شود که شهرنشینان بر حسب اینکه در چه شرایطی از لحاظ تحصیلات، اجاره­خانه، غیراستاندارد بودن محیط زندگی، نوع مالکیت مسکن موقت یا پیوسته­ زندگی کردن در یک محل و نیز برخورداری از سایر خدمات و امکانات فیزیکی محیط قرار دارند، آمادگی­های متفاوتی برای بزهکاری پیدا می­ کند (شکویی، ۱۳۷۲: ۱۰۲).
۲- ۲- ۶- نطریه کنترل
نظریه­ های کنترل از این حیث با هم فرق می­ کنند که عوامل مهمِ جلوگیری یا بازداری از جرم، چه چیزهایی محسوب شوند.برخی عوامل به اقدام از جانب شعبه­های اجرای قانون و بخشهای دادستانی جرمِ کشور مربوط می­شوند. (الِن ۱۹۹۶)، درحالیکه سایر عوامل بیشتر اساسِ اجتماعی دارند. منابع ممکنِ کنترل عبارتند از: اقدام ایالت، روابط غیررسمی، عقاید دینی و یا اخلاقی، و توانایی یک شخص در کنترل خود. علاوه بر این، منابع بطور یک به یک منحصر نیستند. اگر یک منبع کنترل به یک فرد مرتبط باشد به این معنا نیست که بقیه مستثنا هستند. در واقع چندین منبع کنترل می­توانند بطور همزمان تأثیرگذار باشند (گرینبِرگ و دیگران، ۲۰۰۲). جنبه جامعه­شناختی نظریه کنترل بیشتر روی تأثیرات جامعه در سطح اجتماع و خانواده تمرکز دارد و تعدادی بررسی صورت گرفته­اند که نتایج­شان این امر را حمایت می­ کنند.
بعلاوه، اسکان موقت هرچه بیشتر باشد نسبت به محیطی که ماندگارتر است (اقامت در یک خانه برای سالیان زیاد، شرکت و حضور در اجتماع، و غیره)، به روابط اجتماعی ضعیفتر منتهی می­ شود. این نوع سبک زندگی موقتی، می ­تواند تمایل افراد را برای همسایه­یابی یا متعلق دانستن محله به خود، کمتر کند. این کاهشِ “تصاحب و تعلق” حسِ علاقۀ شدید این نوع ساکن محله را به جامعه کاهش می­دهد. بطورخلاصه، هرچه اسکان موقتی بیشتر باشد، حس وابستگی کمتری به اجتماع مربوطه وجود خواهد داشت (De Troye, 2006: 13- 14).
۲ -۲ – ۷- نظریه فضایی^[۳۲]
در طی دهه ۱۹۷۰ میلادی تحقیقات جرم شناسی و نواحی شهری – که بیشتر توسط مجرمان انتخاب می شد- تأکید داشت. پل و پاتریشیا بر برانتینگهام، الگوهای فضایی سرقت را مطالعه می کردند و تئوری انتخاب مکان ویژه را مطرح کردند. آن ها در تحقیقات خود به این نتیجه رسیدند که مجریان برای ارتکاب اعمال مجرمانه خود بیشتر، نقاطی را انتخاب می کنند که به محل سکونت آن ها نزدیک باشد؛ به طوری که امکان شناسایی از طرف همسایگان خود نیز به وجود نیاید. بر اساس این دیدگاه مجرمان نیز همانند سایر افراد کار می کنند به خرید می روند، فعالیت ورزشی و تفریحی انجام می دهند و …؛ با این حال تمام مواقع، به دنبال فرصت های مناسب جهت ارتکاب جرم هستند. در بین مجرمان، افراد منطقی­ای هستند که به طور کلی، محیط پیرامون و اهداف خود را به خوبی ارزیابی می کنند و جهت انجام اعمال مجرمانه خود مکان هایی را انتخاب می کنند که فرصت و امکانات لازم را جهت رسیدن به اهداف مجرمانه خود داشته باشند. بنابراین توزیع جرایم در سطح شهرها یکسان نیست و الگوی توزیع جرایم متفاوت است(جعفریان و شایسته زرین،۱۳۸۸: ۹۸-۹۷ ).
۲- ۲- ۸- نظریه جرم­ شناسی محیطی
با اندیشه در مطالعات پیشین جغرافیای بزهکاری می توان دریافت که در این بررسی ها تأکید بیشتر بر عوامل محیط طبیعی ( آب و هوا، دما، کوه، دریا، دشت، عرض جغرافیایی و … ) و تأثیر آن بر انسان و رفتار او بوده است، در حالی که در تحقیقات کنونی عوامل مربوطه به محیط انسانی ( اجتماعی) و شرایط اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی که انسان را در بر گرفته است، بیشتر مورد توجه است. طبق عقیده غالب، جرم قبل از اینکه پدیده ای جبرگرایانه و ناشی از عوامل قطعی و غیر قابل تغییر محیط طبیعی باشد، پدیده ای اجتماعی و متأثر از شرایط اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی جامعه و مکان جرم می باشد. (کلانتری،۱۳۸۰: ۵۱)
رویکرد جبرگرایانه به محیط طبیعی در تلاش های بعضی از محققین معاصر که در صدد دستیابی به همبستگی محیط جغرافیایی و جرم برآمده اند نیز وجود دارد. به عنوان نمونه ( کتله) و ( گری) به کمک آمار به ثبت رابطه بزهکاری و محیط جغرافیایی پرداخته اند. به نظر کتله جرم از ناحیه ی انسان به طور انتزاعی قابل تصور نیست. انسان فرزند محیط است و خواه ناخواه اعمال او از تأثیر محیط دور نیست. او با بهره گرفتن از آمار جرایم و بیان نظریه (قانون حرارت ) به این نتیجه رسید که اراده­ی آزاد وجود ندارد و اگر یافت شود قابل لمس نیست (کامران نیا،۱۳۸۵: ۱۸).
اما در خصوص عوامل انسان ساخت موثر بر پیدایش جرم هر چند که این بحث خود بی ارتباط با محیط طبیعی نیست و هیچ محیط انسان ساختی را نمی توان به صورت مستقل و بی نیاز از محیط طبیعی ثصور کرد، ولی مباحث آن واجد ویژگیهایی است که می توان آنرا به صورت نسبتاً مستقل مورد بررسی و مطالعه قرار داد.
دگرگونی سریع محیط یکی از ویژگیهای بنیادی زمان ماست، هر روز شهرها و محله ها و بناهای جدیدی ساخته می شوند. قرارگاه های کالبدی برخی الگوهای رفتاری و تنشهای اجتماعی نوینی را بر ساکنین خود تحمیل می کنند و یا برخی الگوهای رفتاری و نقشهای اجتماعی را تقویت و برخی دیگر را تضعیف کرده و به طور خلاصه جهت و ابعاد جدیدی به رفتار ساکنین خود می بخشند (کامران نیا،۱۳۸۵: ۱۸).
۲ -۲ – ۹- نظریه نواحی آسیب پذیر
مطابق این دیدگاه برخی از نواحی آسیب پذیر شهر، نسبت به دیگر بخش ها، نرخ جرم بالاتری دارند. مهمترین مشخصات این نواحی عبارتند از:
الف) بسیاری از مناطق سکونت مجرمان، درون نواحی آسیب پذیر و یا نزدیک آن قرار دارد؛
ب) در حواشی این محدوده ها، جرایم بیشتری نسبت به مرکز و درون آن اتفاق می افتد؛
ج) نواحی آسیب پذیر با آمار بالای جرایم، دارای کاربری درهم و ناهمگون است؛
د) کنترل اجتماعی محلی و یا حس مشارکت جمعی در نواحی آسیب پذیر، بسیار ناچیز است. (جعفریان و شایسته زرین، ۱۳۸۸: ۹۸)
۲ -۲ – ۱۰- نظریه نمایش جغرافیایی
این دیدگاه به درک الگوهای جرم با توجه توزیع فضایی محل زندگی مجرمان بالقوه و اهداف آن ها می پردازد. در این نظریه احتمال رفتارهای مجرمانه درون یک بافت مکانی در ارتباط با موقعیت های مختلف جرم پیش بینی می شود. (جعفریان و شایسته زرین، ۱۳۸۸: ۹۹)
۲ -۲ – ۱۱- نظریه طراحی شطرنجی
طراحی شطرنجی شهرها یکی از عوامل تشدید وقوع جرم محسوب می شود. این نوع طراحی باعث ایجاد فضاهای دررو در شهرها می شود. با توجه به ساختار جدید شهر نشینی به شیوه جدید اسکان و آپارتمان نشینی که در آن افراد نسبت به هم غریبه هستند و هم دیگر را نمی شناسند مجرم به راحتی می تواند وارد این بافت های شطرنجی شود و جرم خود را انجام دهد و سپس از هر نقطه ای که دلش خواست خارج شود. (علی آبادی، ۱۳۸۱: ۸۹).
۲ -۲ – ۱۲- نظریه پیشگیری جرم از طریق طراحی محیطی^[۳۳]
رویکرد CPTED (پیشگیری از جرایم با استفاده طراحی محیطی) را می­توان نوعی رویکرد هدفمند در جهت طراحی کارآمد و هوشمندانه مولفه­های محیطی با بکارگیری بهینه محیط مصنوع در کاهش جرایم دانست که بطور موثری در افزایش سرمایه اجتماعی، بهبود کیفیت زندکی و افزایش میزان رضایت­مندی شهروندی و در نتیجه بهبود رفاه اجتماعی جامعه تاثیر بسزایی دارد. بر این موضوع اتفاق­نظر جمعی وجود دارد که رویکرد CPTED در دو بعد کاهش حقیقی جرایم در محیط­های شهری از یکسو و افزایش احساس ایمنی و امنیت فضایی در آنها می ­تواند موثر واقع شود( ۲۰۰۰Gronland,). توجه به این رویکرد را در دهه اخیر، می­توان ناشی از بحران­های ناشی از وقوع جرایم گسترده در فضاهای عمومی و نیمه­عمومی شهری دانست که علی­رغم هزینه کردن منابع مالی گسترده، نتایج مورد انتظاری را برای مدیران شهری به ارمغان نیاورد (Cozens, Hiller and Prescott, 2001). دو محقق کانادایی وکرل و اینتزمن رویکرد شهرهای امن را با تأکید بر مدیریت و پیشگیری جرایم، پیشنهاد کردند. این رویکرد بر همکاری بین دولت­ها و شهروندان به ویژه با تأکید برگروهای منزوی و در حاشیه قرار گرفته، پیشگیری اجتماعی و تغییرات فیزیکی مؤثر بر امنیت شهری توجه نمایند. وکرل و اینتزمن برای افزایش ایمنی و امنیت در فضای شهری سه عامل را بیان می­ کنند :
۱) آگاهی از محیط.
۲) قابلیت مشاهده توسط دیگران.
۳) دسترسی سهل به کمک در صورت نیاز.
یکپارچه نمودن این مولفه­های طراحی و برنامه­ ریزی، ایمنی و امنیت را با ارائه فرصت­های برای رهایی از الگوهای مؤثر جرم افزایش می­دهد(Wekerle & Whitzman, 1995).
مرکز بین ­المللی جرایم (NICP, 2006) آن را طراحی و استفاده مناسب از محیط ساخته­شده برای کاهش یا جلوگیری از جرایم و بهسازی کیفیت زندگی می­داند. روزنامه بین ­المللی جلوگیری از جرایم (JCA, 2006) توجه به امنیت را مولفه­ای اساسی در طراحی فضاهای مصنوع شهر می­داند، چرا که احتمال وقوع جرایم و ارتکاب آنها کاهش را کاهش­ می­دهد. انجمن بین ­المللی CPTED (ICA, 2005) نیز آن را استفاده هوشمندانه از فضای ساخته شده در جلوگیری از جرایم در فرایند طراحی و برنامه­ ریزی محیط مصنوع می­دهد. بانک جهانی نیز یر این باور است که این روش طراحی، این امکان را فراهم می­ کند که شهروندان، نماینده­ای کلیدی در ایجاد امنیت خویش باشند که از مشارکت­سازی اجتماعی در جلوگیری و کاهش جرایم بهره می­برد (پورجعفر و همکاران، همان: ۷۵).
پت ترلا (۲۰۰۴) سه رکن اساسی پیشگیی از جرم را در حوزه قانون، پیشگیری­های اجتماعی و برنامه­ ریزی و طراحی­های مناسب محیطی می­داند که بدون توجه به آن، نمی­ توان از جرایم قابل انتظار در محیط کاست (Poyner, 1983).
شکل شماره ۲-۱، سه رکن اساسی پیشگیری از جرم از دید ترلا (۲۰۰۴)

۱-۵ . مدل تحقیق:
شالوده و سنگ بنای مدل این تحقیق، از این استدلال منتج می شود که عوامل بسیاری بر رضایت مندی مشتریان بانک ها وجود دارد که با تقویت این عوامل، می توان کارایی و بهره وری بانک را افزایش داد. از طرف دیگر هر مشتری برای معرفی بانک خود به دوستان یا آشنایان، از عباراتی استفاده می کند که حاوی جذابیت باشد. عباراتی مانند خدمات سریع تر یا امکانات بهتر و یا …. حال با بررسی این عوامل و کنار هم قرار دادن عوامل موثر بر وفاداری و رضایت مندی و شناسایی عوامل جذابیت زا برای افراد، و در نهایت انتقال و استفاده این عوامل در شعار تبلیغاتی ؛ می توان امید داشت که شعار تبلیغاتی جذاب و کارامدی برای بانک انتخاب و استفاده شده است .

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

انتخاب عوامل مفروض در مدل، بر اساس مدل های ساختار سلسله مراتبی ابعاد رضایتمندی مشتریان توسط مایکل و دیگران (۲۰۰۱) ، مدل رضایتمندی فورنل(۱۹۸۹) ، مدل رضایتمندی سروکوال(۱۹۸۰) و مدل ارزش ویژه برند آکر(۱۹۹۶) صورت گرفته است (در انتها فصل ۲ مدل ها آورده شده اند. بنابراین محقق ابتدا عوامل پر تکرار موثر بر رضایتمندی مشتریان که طی سال های مختلف برای بانک ها(و سازمان ها)ی مختلف و به شیوه های مختلف ارائه گشته بود را مشخص و از بین آن ها سه عنوان «بانکداری الکترونیکی» و «مدیریت و ارتباط با مشتریان» و «ارزش ویژه برند » را انتخاب نموده و از هر کدام سوالاتی (که این سوالات نیز با توجه به تحقیقات پیشین محققان و درصد تکرار و اهمیت آن ها) را استخراج نمود که در نهایت به مدل زیر دست یافت:
شاخص های رضایتمندی مشتریان
برخورد
C.R.M
اطمینان خاطر
همدلی
ویژگی خدمات
خدمات
E-Banking
شعار تبلیغاتی
هزینه اخذ
دسترسی
ارزش ویژه برند
کیفیت ادراک شده
تداعی نام تجاری
(شکل۱-۶ . مدل پیشنهادی تحقیق)
البته شاخص ارزش ویژه برند را نمی توان جزو عوامل مربوط به رضایت مندی مشتریان بانک ذکر کرد . اما از آنجایی که بانک تجارت ، یکی از بانک های قدیمی و پرسابقه کشور محسوب می شود و در آخرین آماری که برند های معروف ایرانی لیست و معرفی شده بودند ، نام این بانک نیز به چشم می خورد؛ بنابراین این شاخص را نیز در مدل تحقیق عنوان و ذکر نموده ایم.
سوالات پرسش نامه نیز در سه فاز«وضعیت مطلوب» ، «وضعیت موجود» و «استفاده در شعار تبلیغاتی» از مشتریان پرسیده شده است.منظور از وضعیت مطلوب ، وضعیت یک بانک فرضی یا ایده آل فارغ از نام بانک است که در ذهن مشتریان وجود دارد. منظور از وضعیت موجود، وضعیتی است که در حال حاضر در بانک تجارت وجود دارد و درکی که مشتریان این بانک از خدمات و ادعاهای بانک دارند. استفاده در شعار تبلیغاتی نیز، همان طوری که از نامش مشخص است، اشاره به وضعیتی دارد که در صورتی که یک عامل خاص در شعار تبلیغاتی نام برده شود، میزان اهمیت و فایده آن برای جذب مشتریان بیشتر به چه صورت می تواند باشد.
به دلیلی که در ابتدا آورده شده نیز، سوالات مربوط به شهرت برند فقط در دو فاز وضعیت موجود و استفاده در شعار تبلیغاتی پرسیده شده است.البته علاوه بر آن؛ مقایسه بین وضعیت مطلوب و وضعیت موجود می توان به بانک تجارت کمک کند تا نقاط ضعف خود را شناخته و اصلاح نماید و با شناسایی نقاط قوت در صدد تقویت برآید.
۱-۶ . سوالات و فرضیات تحقیق :
در این جا دو سوال مطرح است:
آیا بین شاخص های” مدیریت ارتباط با مشتریان ” و “انتخاب شعار تبلیغاتی”رابطه ای وجود دارد؟
آیا بین شاخص های” خدمات بانکداری الکترونیکی” و “انتخاب شعار تبلیغاتی” رابطه ای وجود دارد؟
آیا بین شاخص های”ارزش ویژه برند” و “انتخاب شعار تبلیغاتی” رابطه ای وجود دارد؟
میزان اهمیت هر کدام از شاخص ها و رتبه بندی آن ها چگونه خواهد بود؟
۱-۶-۱. فرضیات تحقیق:

1. 1. بین عوامل “مدیریت ارتباط با مشتریان” و ” انتخاب شعار تبلیغاتی” رابطه مثبت وجود دارد.

1. 1. بین عوامل”خدمات بانکداری الکترونیکی” و “انتخاب شعار تبلیغاتی” رابطه مثبت وجود دارد.

1. 1. بین عوامل “ارزش ویژه برند” و “انتخاب شعار تبلیغاتی” رابطه مثبت وجود دارد.

۱-۷ . روش تحقیق:
این تحقیق، یک تحقیق توصیفی و پیمایشی است که در دسته تحقیقات کاربردی و ارزیابی جای می گیرد. بدین دلیل کاربردی است که از نظریه ها و اصول و فنون اثبات شده در تحقیقات توسعه ای مانند تئوری مجموعه های فازی و تحلیل شبکه ای استفاده می کند تا روشی را برای رتبه بندی ارئه نماید. همچنین به دلیل اینکه در این تحقیق به جمع آوری داده ها برای تجزیه و تحلیل، و تصمیم گیری پرداخته می شود ، در دسته تحقیقات ارزیابی جای می گیرد.همچنین این تحقیق به دلیل آنکه به مطالعه بانک تجارت می پردازد، از نوع مطالعه موردی نیز محسوب می گردد. اما از نظر نحوه گردآوری و تحلیل داده ها ، این تحقیق، توصیفی و پیمایشی می باشد زیرا با بررسی شرایط موجود آنچه را که هست توصیف و تفسیر می نماید و از این اطلاعات برای ارزیابی عملکرد استفاده می نماید. در این راستا نیز برای تکمیل محاسبات به طراحی پرسش نامه پرداخته می شود.
البته لازم به ذکر است که تحقیق حاضر در سه فاز به بررسی بانک تجارت پرداخته است. فاز اول مربوط به بررسی نظرات مشتریان در خصوص وضعیت مطلوب سیستم بانکی است فارغ از نام بانکی خاص. در حقیقت در فاز اول سوالات پرسش نامه از مشتریان صنعت بانکداری خواسته شده است که میزان اهمیت هر کدام از شاخص های مورد نظر را بدون توجه به نام بانکی خاص و به صورت ذهنی و مطلوب پاسخ دهند. فاز دوم مربوط به بررسی وضع موجود بانک تجارت از دیدگاه مشتریان است. بدین منظور همان سوالات مطلوب فاز اول از مشتریان پرسیده می شود با این تفاوت که میزان اهمیت یا وجود آن را در وضعیت حال حاضر بانک بسنجد. پس از بررسی این دو حالت – فاز مطلوب و فاز موجود – می توان به این نتیجه دست یافت که : میزان اختلاف و فاصله بین وضعیت مطلوب و وضعیت موجود بانک چقدر است . در کدام یک از شاخص های سنجیده شده این میزان کمتر است – یعنی وضع موجود به وضع مطلوب نزدیک تر است – و در کدام یک میزان این اختلاف بیشتر است . این نتایج به بانک کمک خواهد کرد تا علاوه بر آگاهی از کمبود ها و میزان آنها ، به انتخاب شعار تبلیغاتی مطلوب بپردازد با توجه به این نکته که میزان هزینه انتخاب هر عامل در شعار تبلیغاتی به چه میزان می باشد. بدیهی است در صورت انتخاب شاخص هایی که وضعیت مطلوب آنها نزدیک به وضعیت موجود در بانک است ، هزینه کمتری صرف خواهد شد زیرا که انتخاب یک شعار تبلیغاتی صرفا بیان یک جمله نیست بلکه باید بانک به گونه ای عمل کند که به آن برچسب دروغگویی چسبانده نشود. یعنی تمام اعمال و حرکات بانک به سمت تایید آن شعار تبلیغاتی برود.
برای بررسی این دو فاز از روش SPSS استفاده شده است که توضیحات آن در فصل سوم و جداول آن در فصل ۴ به تفکبک آورده شده است.
در نهایت فاز سوم، بعد از آنکه مشتریان نظرات خود را در خصوص وضع مطلوب و موجود اعمال کردند از آنها خواسته می شود که نتیجه انتخاب آن شاخص را در صورت استفاده در شعار تبلیغاتی بیان کنند . این فاز با روش FANP صورت می گیرد که یکی از کامل ترین ترفند ها برای رتبه بندی و مقایسه دو دویی عوامل است . توضیح کامل این فرایند در بخش سوم آمده است.
۱-۸ . قلمرو زمانی – مکانی و جامعه آماری تحقیق:
بازه زمانی انجام مطالعه ، ۳ ماه اول سال ۱۳۹۲ می باشد. محل انجام و توزیع پرسش نامه شعب غرب و مرکز و شمال غرب شهر تهران می باشد. بانک تجارت دارای۱۸۵۹ شعبه در کل کشور و۳۶۴شعبه در تهران و ۵۸ شعبه در غرب و مرکز و شمال تهران است. پرسش نامه ها توسط مشتریان طلایی بانک که طبق گفته بانک ۲۵۰ نفر بوده اند، پخش شد و در نهایت از ۲۳۰ پرسش نامه ارسالی، تعداد ۱۶۸ پرسش نامه صحیح جمع آوری و تحلیل داده شد.
۱-۹ . روش جمع آوری اطلاعات:
روش های متعددی جهت جمع آوری اطلاعات وجود دارد. از آن جمله می توان به به روش های مصاحبه ، مشاهده و پرسشنامه اشاره نمود. در این تحقیق از روش پرسش نامه ای استفاده شده است که روایی و پایایی آن با کمک SPSS سنجیده شده است. از طرف دیگر،برای طراحی مدل و طراحی پرسش نامه از روش کتابخانه ای و رجوع به پژوهش های پیشین محققان نیز استفاده شده است.
۱-۱۰ . تعاریف متغیر ها و اصطلاحات تحقیق :
۱-۱۰-۱ .CRM :
مخفف عبارت Customer Relationship Management است . مدیریت ارتباط با مشتری یک استراتژی برای انتخاب ، نگهداری و اداره کردن مشتریان ، به منظور ایجاد ارزش در دراز مدت می باشد. سیستم مدیریت ارتباط با مشتری، ‌یک راهکار تجاری از طریق نرم‌افزار و فنونی که برای کمک بیشتر به مدیریت مؤثر ارتباطات مشتری در کانالهای مستقیم یا غیرمستقیم مرتبط شده‌اند،‌ می ‌باشد. مدیریت ارتباط با مشتری از بازاریابی یک به یک به منظور سفارشی کردن محصولات برای مشتری استفاده می کند. که شامل یک فرایند جمع آوری داده پیوسته در تمام مدت تماس با مشتری و سپس تبدیل این داده ها به دانش برای ایجاد ارتباط موثرتر با مشتری در جهت سودآوری بیشتر می باشد.
تعریف دیگر CRM به همه فرآیندها و فناوری‌هایی گفته می‌شود که در شرکت‌ها و سازمان‌ها برای شناسایی، ترغیب، گسترش، حفظ و ارائه خدمات بهتر به مشتریان به کار می‌رود. اصول مدیریت ارتباط با مشتری، چگونگی ایجاد موفق یک سیستم و اجرای آن را برای ارتباط با مشتریان بیان میکند، از شروع و اجرای اولیه یک چنین سیستمی تا نگهداری آن در زمان های مختلف.
CRM فلسفه ای است که سعی دارد راهبردی خلق کند که تمام اجزای یک سازمان را یکپارچه کرده، اطلاعات را در بین تمام کاربران به اشتراک بگذارد و مانع از تکرار بیهوده کارها شود. این فلسفه، فضایی را در سازمان ایجاد می کند که در آن اطلاعات به اشتراک گذاشته شده، در زمان لازم در اختیار افرادی که به آن نیاز دارند قرار می گیرد، یعنی همه کارکنان و همه چیز به یکدیگر مرتبط و متصل هستند و خروج یک نفر از سازمان باعث از هم پاشیدن هیچ چیز در سازمان نخواهد
و نیز CRM به روش نرم افزاری اطلاق می شود که به سازمان کمک می کند به شیوه ای سازمان یافته ارتباط با مشتریانش را مدیریت کند.
۱-۱۰-۱-۱ .تعریف مدیریت ارتباط با مشتری الکترونیکی
مدیریت ارتباط با مشتری الکترونیکی یک استراتژی بازاریابی ، فروش و خدمات برخط یکپارچه می باشد که درشناسایی، بدست آوردن و نگهداری مشتریان که بعنوان بزرگترین سرمایه شرکت می باشند، ایفای نقش می کند. مدیریت ارتباط با مشتریان الکترونیکی ، ارتباط بین شرکت با مشتریانش را بوسیله ایجاد و افزایش ارتباط با مشتری از طریق تکنولوژی جدید، بهبود وافزایش می بخشد. نرم افزار مدیریت ارتباط با مشتری الکترونیکی ، پروفایل ها و تاریخچه ای از هر تماس سازمان با مشتریانش بوجود می آورد. مدیریت ارتباط با مشتری الکترونیکی ، ترکیبی از سخت افزار، نرم افزار،کاربردها و تعهدات مدیریتی می باشد. دایچه (۲۰۰۱)، اشاره کرد دو نوع مدیریت ارتباط با مشتری الکترونیکی وجود دارد: ۱- مدیریت ارتباط با مشتری الکترونیکی عملیاتی ۲- مدیریت ارتباط با مشتری الکترونیکی تحلیلی. مدیریت ارتباط با مشتری الکترونیکی عملیاتی شامل مراکز تماس با مشتری مانند تلفن ، فاکس و پست الکترونیکی که مشتریان از این طریق با شرکت در تماس اند و نیز شامل بازاریابی و فروش که توسط گروه هایی ویژه انجام می گیرد، می باشد.و مدیریت ارتباط با مشتری الکترونیکی تحلیلی ، نیازمند تکنولوژیی است تا داده های زیادی از مشتری را فراهم کند.که هدف این بخش، تجزیه و تحلیل داده های مشتری، الگوهای خرید و فاکتورهای مهم دیگری که باعث ایجاد فرصتهایی در کسب و کار جدید می شود ، می باشد. مدیریت ارتباط با مشتری الکترونیکی با توجه به اهداف سازمان ، شکلهای متفاوتی به خود می گیرد. مدیریت ارتباط با مشتری الکترونیکی ، فقط شامل نرم افزارو تکنولوژی نمی شود، بلکه آن شامل فرآیندهای کسب و کار مبتنی بر استراتژی مشتری محور که بوسیله نرم افزار و تکنولوژی های مختلف پشتیبانی می شود، می باشد.
۱-۱۰-۲ .بانکداری الکترونیک:
بانک‌داری الکترونیک یا برخط یا اینترنتی، عبارت است از فراهم آوردن امکاناتی برای کارکنان در جهت افزایش سرعت و کارایی آنها در ارائه خدمات بانکی در محل شعبه و همچنین فرآیندهای بین شعبه‌ای و بین بانکی در سراسر دنیا و ارائه امکانات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری به مشتریان که با بهره گرفتن از آنها بتوانند بدون نیاز به حضور فیزیکی در بانک، در هر ساعت از شبانه روز (۲۴ ساعته) از طریق کانال‌های ارتباطی ایمن و با اطمینان عملیات بانکی دلخواه خود را انجام دهند.
به عبارت دیگر بانکداری الکترونیکی استفاده از فناوری‌های پیشرفته نرم‌افزاری و سخت‌افزاری مبتنی بر شبکه و مخابرات برای تبادل منابع و اطلاعات مالی به صورت الکترونیکی است و نیازی به حضور فیزیکی مشتری در شعبه نیست.
به مشتریان اجازه می‌دهد تا معاملات اقتصادی را در یک وبسایت امن به طرقی مثل کارهای خرده بانکی یا بانک مجازی، موسسه مالی و اعتباری یا شرکت‌های ساخت و ساز انجام دهند.
مولر (۲۰۰۸)، بانک‌داری الکترونیک را استفاده بانک‌ها از اینترنت برای ارائه خدمات بانکی به مشتریان و استفاده مشتریان از اینترنت برای ساماندهی، کنترل و انجام تراکنش بر روی حسابهای بانکی خود تعریف می‌کند. با این حال، برخی از صاحبنظران تعریف کلی تری ارائه کرده‌اند و استفاده از سایر ابزارها و کانالهای الکترونیک نظیر تلفن همراه، تلفن و تلویزیون دیجیتال به منظور اطلاعرسانی، ایجاد ارتباط و انجام تراکنش بانکی را نیز مشمول تعریف بانک‌داری الکترونیک دانسته‌اند. مهمترین کانال‌های بانکداری الکترونیک عبارتند از:
رایانه‌های شخصی

اساس مشاوره، تعامل مستقیم و همکاری متقابل میان عرضه کننده و گیرنده فناوری است، بنابراین از بهترین سیاست ها برای بهره گیری از دانش ضمنی مالک آن به شمار می آید. استخدام مشاور در واقع اجازه منبع دانش است، که هرچند موقتی است اما موجب ماندگاری دست کم بخشی از آن در شرکت می شود. دانش ضمنی تدریجی منتقل می شود بنابراین در صورتی که دانش یک متخصص بسیار عمیق باشد، فقط بخش کوچکی از آن در یک قرارداد مشاوره ای کوتاه قابل انتقال است، خصوصا اگر قرارداد بطور عمده برای حل مسائلی خاص تنظیم شده باشد. در این حالت معمولا بر اخذ توصیه از مشاور تاکید می شود و مجال چندانی برای انتقال دانش آن باقی نمی ماند. خارج از این مورد، شرکت اجاره کننده دانش سعی می کند، بیشترین بهره را از دانش مشاوران کسب کند و در حد توان خود از آنها بیاموزد. برای موفقیت در این امر، وی باید بداند که دقیقا چه چیزی را می خواهد بدست آورد. این امر کمک می کند تا سوالاتی از مشاوران پرسیده شود که در انتقال مهارت و تخصص کاربردی آنها موثر باشد.

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

مشاوره به عنوان روش متکی بر انتقال دانش، مخصوصا از طریق همکاری مستقیم و مشترک با عرضه کننده آن، انتقال دانش ضمنی را تسهیل می کند. مشاوره برای کسب دانش، بصیرت، تجارب و مهارت های انباشتی دارنده آن انجام می شود بنابر این نیل به دانش ضمنی پایه آن را تشکیل می دهد. (داونپورت و پروشاک، ۱۳۷۹)

1. 1. ۱۰. ۶. اخذ بی واسطه

از ویژگی های دانش ضمنی، عدم مفصل بندی و نامشخص بودن آن است. بنابراین سیاست های اخذ بی واسطه برای غلبه بر این دشواری بکار گرفته می شود. اخذ بی واسطه دانش برای انتقال خلق الساعه و بی ساختار دانش به سازمان دلالت دارد. در این روش، بر ماموریت ویژه افراد برای انتقال دانش و فناوری تاکید می شود. فرایند کار به این صورت است که فرد یا افرادی که از صلاحیت کافی برخوردار باشند ماموریت می یابند تا در تحقیقات و برنامه های فناوری حضور فعال داشته باشند و آموخته های خود را به سازمان متبوع منتقل کنند. به این ترتیب دیدار های رو در رو عامل مهمی در انتقال دانش می شود. بنابراین مشاهده مستقیم، ابزار اصلی انتقال در این روش است. در این چارچوب، افراد صاحب دانش از یک مرکز به مرکز دیگر منتقل می شوند تا دانش خود را به مرکز دریافت کننده انتقال دهند. ماندگاری آنها در یک مرکز برای جذب دانش ممکن است به یک تا دو سال هم بینجامد. چنین استمراری امکان انتقال دانش ضمنی را افزایش می دهد. موفقیت سیماتک در انتقال فناوری، افکار جدید و نتایج تحقیقات در زمینه کامپوتر و فناوری نیمه هادی به آن شرکت به استفاده از این روش بر می گردد. فلسفه اخذ بی واسطه، اهمیت جنبه های ناملموس و ضمنی آن است که گاه از چنان انتزاعی برخوردار اند که صرفا با حضور مستقیم می توانند درک شوند. بهره گیری از این روش حاکی از فوت و فن های نهفته در دانش است که جز با مشاهده، تقلید و کارآموزی مستمر قابل انتقال نیستند. (کریم بیگی ، ۱۳۸۵)

1. 1. ۱۰. ۷. سرمایه گذاری مشترک

رمایه گذاری مشترک، روشی مبتنی بر همکاری مشترک میان عرضه کننده و گیرنده تکنولوژی است که طی قراردادی میان شرکت خارجی و گیرنده محلی منعقد می شود. همکاری مشترک طرفین به معنای مشارکت در تصمیم گیری، سود وزیان و اداره پروژه مورد نظر است. بنابراین تعامل نزدیک و مستقیم دو طرف را می طلبد. بر این اساس، سرمایه گذاری مشترک سیاستی است که برای و بر مبنای انتقال دانش و تکنولوژی اتخاذ می شود.
موفقیت سرمایه گذاری مشترک به اعمال عوامل موثر بر انتقال دانش ضمنی بستگی دارد. داشتن هدف مشترک، روابط نزدیک، ظرفیت جذب، اعتماد متقابل، همکاری یکپارچه، تعامل مستمر، قرابت فرهنگی اجتماعی، التزام اولیه و اتخاذ تمهیدات همه جانبه از سوی طرفین، انتقال موفق فناوری را رقم می زند. اشتراک منافع قوی ترین محرک همکاری در سرمایه گذاری مشترک است.(میبدی ، ۱۳۸۹)
باید توجه داشت که انتخاب هرکدام از این روش ها به شرایت شرکت ها، بودجه موجود، اهمیت آن تکنولوژی برای شرکت و .. بستگی دارد و در عمل آمیزه ای از روش های یاد شده در انتقال فناوری استفاده می شود. پیشرفت های تکنلوژیک عاملی است که به کشور ها اجازه می دهد تا مراحل توسعه در زیرساخت هایشان را به جهش طی کنند. آنها بر اهمیت سرمایه گذاری خارجی در انتقال شیوه علمی مدیریتی و تکنیکی و فنی آگاه هستند. وجود یک چارچوب رقابتی و میدان دادن به بخش خصوصی در این زمینه اهمیت بسیاری دارد. استدلال صاحب نظران این است که کشور های در حال توسعه برای کاهش شکاف اطلاعاتی با کشور های صنعتی بایستی به آموزش نیروی انسانی توجه کرده و تعداد متخصصان را افزایش دهند و در عین حال نگاهی به لیبرالیزه کردن صنایع خدماتی نیز داشته باشند. به این ترتیب روش هایی می توانند در انتقال تکنولوژی کارآمد باشند که بر توسعه عامل انسانی تاکید دارند و به بیان دیگر مبتنی بر دانش هستند.(اشتریان و دیگران ،۱۳۸۹)
برای انتقال موثر فناوری به تمهیداتی نیاز است که بر دانش ضمنی تمرکز کند. هنگامی که انتقال، آشکارا جذب دانش ضمنی را مد نظر داشته باشد احتمال کارآمدی آن افزایش می یابد. ضرورت کسب دانش ضمنی هنگامی بهتر درک می شود که نقش آن به عنوان بعد بنیادین دانش فهم شود. در این صورت، توجه به دانش از لایه های سطحی آن فراتر می رود و به عمق آن معطوف می شود. و باید توجه داشت که انتقال نوآورانه فناوری در گروی دستیابی به عمیق ترین ابعاد است.
صرف بکارگیری یک سیاست خاص، کارآمد بودن آن را تضمین نمی کند. آنچه مهم است نحوه اجرای سیاست است که از چند و چون آن در ایران اطلاعات درستی در دسترس نیست، به عنوان مثال؛ مشاوره فی النفسه روش موثری است اما اینکه قرارداد های منعقده در این باره عملا تا چه میزان به انتقال دانش و تکنولوژی منجر شده باشد، به چگونگی اجرای آن بستگی دارد.
ناآگاهی مدیران ارشد و مجریان پروژه ها از مفهوم واقعی آن، انتقال دانش فنی را به دوره های آموشی کوتاه مدت و بعضا با کیفیت پایین برای نصب، راه اندازی و نگهداری سیستم خریداری شده محدود می کند. بنابراین با تفسیر دانش فنی به ابتدایی ترین دانش آشکار لازم، تمهیدات ضروری برای انتقال دانش ضمنی اندیشیده نمی شود، لذا گیرنده توانایی بهبود قابلیت های فنی نوآورانه برای سازگاری با تغییرات فزاینده را کسب نمی کند. علیرغم انعقاد قرارداد های طولانی و پشتیبانی فنی چندین ساله، ناتوانی داخلی مانع از آن می شود که استمرار رابطه به انتقال دانش بینجامد. در واقع هنوز ظرفیت جذب کافی برای بهره گیری از تکنولوژی و دانش ضمنی پشت آن وجود ندارد. (عمیدیان ، ۱۳۸۶)
انتقال تکنولوژی از خارج عمدتا به خرید تکنولوژی محدود می شود. هرچند دلیل اصلی این امر ناپایداری مدیریت، ضعف کارشناسی، ناهماهنگی سازمان ها در سطوح مختلف، فقدان سیاست گذاری کلان، نامشخص بودن متولی انتقال، ضعف ارتباط میان دانشگاه و صنعت و بازار و در واقع نبود یک بستر نهادی کارآمد است. به جای اصلاح ضعف های فوق، راه حل در مدل درون زای انتقال تکنولوژی جست و جو می شود. در این دیدگاه، از آنجا که عرضه کننده تکنولوژی تنها در پی تامین فزاینده منافع خود می باشد، هیچگاه اقدام به انتقال دانش به گیرنده نخواهد کرد. لذا بایستی در یک فرایند تدریجی مستمر، صرفا با تمرکز بر تربیت نیروی انسانی و سرمایه گذاری بر تحقیق و توسعه داخلی در جهت نیل به فناوری تلاش کرد. چنین برداشتی بیش از هر چیز در تجربه ناموفق انتقال تکنولوژی از خارج ریشه دارد، اما در واقع این ناشی از ضعف عملکرد داخلی است و نه رفتار عرضه کننده.

1. 1. ۱۱. اثربخشی انتقال فناوری

در کنار مجموعه عظیم تحقیقات مرتبط با انتقال فناوری، تحقیقات مربوط به اندازه گیری و ارزیابی انتقال فناوری نیز مورد توجه پژوهشگران این حوزه قرار گرفته است. نرخ بالای شکست پروژه های انتقال فناوری برغم هزینه های عظیم اینگونه پروژه ها که گاها از بخش عمومی تامین می شود از جمله دلایلی است که ضرورت چنین پژوهش هایی را توجیح می کند. از طرف دیگر سازمانهایی که به موفقیت هایی در این زمینه دست یافته اند در صدد استانداردسازی ، ایجاد مدل برای ارزیابی پروژه های آتی و ثبت برترین عملکردها برای پروژه های بعدی هستند. (برون،۱۹۹۵:کن،۲۰۰۹)
اسپان و همکاران^[۵۶] (۱۹۹۵) معتقدند افزایش تحقیقات در حوزه اثربخشی انتقال فناوری به دلیل افزایش انتظارات نسبت به بازدهی هزینه هایی هنگفتی است که در مورد این پروژه ها می شود. آنها به بررسی مدل ها و توصیفاتی پرداخته اند که به اندازه گیری اثربخشی انتقال فناوری پرداخته اند. اکثر این مدل ها مرتبط با چهارچوب های علمی خاصی هستند. البته این مدل ها نشان دهنده عدم وجود استاندارد سازی و توافق در مورد فرایندها ، نتایج و معیارهای انتقال فناوری هستند. آنها با بررسی تحقیقات صورت گرفته به این نتیجه رسیدند که مدل جامع و مورد توافقی برای ارزیابی اثربخشی انتقال فناوری به وجود نیامده است.
آنها دلایلی چند برای این مشکل عدم وجود استانداردهای مناسب بیان میدارند از جمله:
به عنوان یک فرایند ، انتقال فناوری بروندادهای متفاوت و فراوانی در هر مرحله فرایند دارد . در میان مراحل در سرتاسر فرایند نتایج معمولا با تاخیر ظاهر میشوند.
هر سازمانی که شریک انتقال فناوری است اهداف منحصر به فرد مربوط به خود را دارد .
کنشگران مختلف در فرایند ممکن است نتایج هر مرحله را بر اساس نقش خاص خود در سازمان به گونه متفاوتی ارزش گذاری کنند.
انتقال فناوری دربرگیرنده افرادی است که در سطوح سازمانی ، بخشی و پروژه ای کار می کنند و ارزیابی عملکرد در این سطوح همیشه یک مشکل بوده است.
موفقیت تجاری یک فناوری به خصوص معمولا به عوامل متفاوتی بستگی دارد که انتقال یافتن فناوری تنها یک عامل لازم (و نه ضروری) است اسپان و همکاران (۱۹۹۵).
لی هو^[۵۷]ا (۲۰۰۶) بیان می دارد شکل سنتی انتقال فناوری صرفا شامل انتقال سخت افزار بود اما امروزه شامل اطلاعات (مثلا یک نرم افزار کامپیوتری و یا یک ایده ) نیز می شود.
وی با بررسی روش های انتقال فناوری ، اثربخشی آنها را بین مدیران محلی و خارجی در سرمایه گذاری های مشترک در چین مشخص کرده و به این نتیجه رسیده است که بدون انتقال دانش ، فناوری انتقال داده نمی شود. زیرا دانش کلید اصلی کنترل فناوری است. دانش خود به دو شکل ضمنی و صریح وجود دارد. امروزه در ادبیات مربوط به مدیریت دانش به شکل گسترده ای به این امر اشاره شده که دانش ضمنی که فرق آن با دانش صریح در عدم قابلیت کدشدن آن است و از طریق تعاملات انتقال می یابد، عنصری حیاتی است که بالاترین مزیت رقابتی را به همراه می آورد. (لی هوا،۲۰۰۶)
بر این اساس وی مدل زیر را برای ارزیابی اثربخشی استراتژی های انتقال فناوری پیشنهاد می کند:
محصول
سازمان
تکنیک
فناوری
دانش
دانش صریح
دانش ضمنی
نیاز به تبدیل کردن
نیاز به تبدیل کردن
انتقال
کاناال مسدود است؟
شکل۲- ۸) مدل رویکرد دانشی به اثربخشی انتقال فناوری (لی هوا،۲۰۰۶)
بوزمن^[۵۸] (۲۰۰۰) در تحقیق خود، رویکرد اقتضایی را نسبت به اثربخشی انتقال فناوری در پیش می گیرد. نام مدل اقتضایی اثربخشی انتقال فناوری (شکل ۲-۹) از پیش فرض آن مبنی بر اینکه ذینفعان و شرکای پروژه های انتقال فناوری، اهداف و معیارهای اثربخشی متفاوتی دارند، گرفته شده است. این مدل شامل ۵ بعد است که توضیحاتی از آنها در جدول زیر آمده است.
جدول ۲-۳) ابعاد مدل اثربخشی اقتضایی بوزمن (۲۰۰۰)

ابعاد مدل اثربخشی اقتضایی
بعد
کانون
مثال