منافع حاصل از مالکیت ممکن است به شکل های مختلفی به سهامداران پرداخت شود که عمده ترین آن ها عبارتند از :
الف- سود نقدی
ب- افزایش سرمایه از محل مطالبات و آورده نقدی
پ- افزایش سرمایه از محل مطالبات و آورده نقدی
ت- تجزیه سهام
ث- تجمیع سهام
برای حالت «الف» با بهره گرفتن از فرمول بالا می توان نرخ بازده هر سهم را محاسبه نمود. برای حالتهای «ب و پ» فرمول محاسبه نرخ بازده به صورت زیر خواهد بود:

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

= درصد افزایش سرمایه از محل مطالبات و آورده نقدی؛
= درصد افزایش سرمایه از محل اندوخته؛
= مبلغ اسمی پرداخت شده توسط سرمایه گذار بابت افزایش سرمایه از محل نقدی (مطالبات)
البته چنانچه زمان وقوع هر یک از حالت های فوق، قبل از پرداخت (برگزاری مجمع) باشد، یا به عبارت دیگر چنانچه مجمع عمومی فوق العاده (در رابطه با تقسیم رابطه با افزایش سرمایه ) قبل از برگزاری مجمع عمومی عادی (در رابطه با تقسیم سود) باشد، در آن صورت فرمول، به صورت زیر خواهد بود:

۱-۹ تعریف واژه‏ ها و اصطلاحات:
۱-۹-۱ بازده سرمایه گذاری:
بازده به مفهوم نسبت کل عایدی یا ضرر حاصل از سرمایه گذاری در یک دوره معین به مبلغ سرمایه گذاری که برای کسب این عایدی در همان دوره بکار گرفته شده است، می باشد.
۱-۹-۲ بهنگام بودن اعلام سود :
در این تحقیق فرض شده که، هر چه تاریخ اعلام سود به تاریخ پایان سال مالی نزدیکتر باشد، سود به موقع تری ارائه شده است.
۱-۹-۳ ریسک :
ریسک میزان اختلاف بازده واقعی سرمایه گذاری با بازده مورد انتظار می باشد. یا احتمال وقوع یک زیان مالی است.
فصل دوم
مبانی نظری و پیشینه تحقیق
۲-۱ مقدمه
امروزه اطلاعات یک وسیله و ابزار راهبری مهم در تصمیم گیری محسوب می شود و بدون شک کیفیت تصمیمات نیز بستگی به صحت، دقت و به هنگام بودن اطلاعاتی دارد که در زمان تصمیم گیری در اختیار افراد قرار می گیرد. در بازار های مالی این اطلاعات می تواند به صورت نشانه ها، علائم، اخبار و پیش بینی های مختلف از داخل یا خارج شرکت انعکاس می یابد و در دسترس سهامداران قرار می گیرد و باعث ایجاد واکنش ها و در نتیجه تغییرانی در نوع و روش سرمایه گذاری می گردد. با توجه به رونق بازار سرمایه علی الخصوص بورس اوراق بهادار در رشد چشمگیر شاخص بورس اوراق بهادار در سالهای اخیر و عدم رونق بازار های مشابه جذابیت بازار فوق دو چندان شده است که در این تحقیق به بررسی رابطه بین بهنگام بودن اعلام سود و بازده سرمایه گذاری در شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران. پرداخته می شود.
سرمایه گذاری یک امر ضروری و حیاتی در جهت رشد و توسعه اقتصادی هر کشور است. برای اینکه وجوه لازم جهت این سرمایه گذاری فراهم آید، باید یکسری منابع برای تامین سرمایه وجود داشته باشد. بهترین منبع برای تامین سرمایه پس اندازهای مردم یک جامعه است. لذا باید یک مکانیزم قوی وجود داشته باشد که این پس اندازها را به سوی بخش های تولیدی سوق دهد و نیاز مالی این بخش ها را فراهم کند. بورس اوراق بهادار بهترین مکانی است که امکان استفاده از پس اندازها در بخش های تولید را فراهم می آورد. پس بورس از یک طرف پس اندازهای سرگردان را به سمت تولید سوق می دهد و از طرف دیگر احتیاجات مالی شرکت ها و موسسات را برآورده می کند. (شفیع زاده, ۱۳۷۶). سرمایه گذاری در اوراق بهاداری همچون سهام علاوه بر اینکه موجب سود آوری می گردد، مهیج نیز می باشد ولی با این حال ریسک زیادی را در بر دارد. به همین خاطر نیاز است تا فرد از علوم مربوطه آگاهی داشته و از مهارت لازم نیز برخوردار باشد تا بسان یک هنرمند به این نوع سرمایه گذاری اقدام نماید برای این که در چنین سرمایه گذاری هایی هم منطق نقش دارد و هم احساس فرد. سرمایه گذاران می کوشند منابع مالی خود را در جایی سرمایه گذاری نمایند که بیشترین بازده و کمترین ریسک را داشته باشد.
سود حسابداری یکی از اقلام مهم و اصلی صورتهای مالی است که در نوشتارهای مختلف به کاربرد های متفاوت آن اشاره دارد. معمولا سود به عنوان مبنایی برای محاسبه مالیات و عاملی برای تدوین سیاست های تقسیم سود، راهنمایی برای سرمایه گذاری و تصمیم گیری و پیش بینی به شمار می آید. (صالح شهابی، ۱۳۸۶، ص ۶)
معمولاً مهم ترین معیار ارزیابی عملکرد موسسات، در حال حاضر نرخ بازده سهام است. این معیار به تنهایی دارای محتوی اطلاعاتی برای سرمایه گذران بوده و برای ارزیابی عملکرد مورد استفاده قرار می گیرد. وقتی این معیار کاهش یابد زنگ خطری برای شرکت است و عملکرد شرکت را مناسب نشان نمی دهد. این معیار دارای محتوی اطلاعاتی زیادی می باشد، زیرا ارزیابی عملکرد برمبنای ارزش بازار، اطلاعات سرمایه گذران را به خوبی منعکس می کند. بازده در فرایند سرمایه گذران نیروی محرکی است که ایجاد انگیزه می کند و پاداشی برای سرمایه گذران محسوب می شود. بیشتر سرمایه گذاران بافعل و بالقوه در تجزیه وتحلیل مالی و پیش بینی، از آن استفاده می شود.
در این فصل ابتدا به بررسی مبانی نظری تحقیق و سپس به پیشینه تحقیقات انجام شده در زمینه مشابه با این تحقیق پرداخته می شود.
مبانی نظری
بخش اول : ۲-۲ بازده
۲-۲-۱ مفهوم بازده
نرخ بازدهی یک سرمایه گذاری مفهومی است که از نظر سرمایه گذاران مختلف معنای متفاوتی دارد. برخی از سرمایه گذاران در جستجوی بازده کوتاه مدت نقدی هستند و ارزش کمتری به بازدهی بلندمدت میدهند. چنین سرمایه گ
ذاران ممکن است سهام شرکتهایی را که سود سهام نقدی زیادی پرداخت میکنند، را خریداری کنند. برخی دیگر از سرمایه گذاران در درجه اول به رشد و توسعه اهمیت می دهند. این قبیل سرمایه گذاران در جستجوی شرکتهایی هستند که در بلندمدت درآمد بیشتری عاید آنها میکنند و در شرکتهایی سرمایه گذاری میکنند که بازده سهام یا ارزش ویژه آنها بسیار بالا باشد. فرانسیس^[۱] معتقد است که سرمایه گذاری یک نوع واگذاری پول است که انتظار میرود پول اضافی به دنبال داشته باشد. مارکویتز عقیده دارد ممکن است تعریف مناسب بازده یک سرمایه گذاری با سرمایه گذاری دیگر فرق کند اما بازده در هر معنایی که باشد سرمایه گذاران بیشترین آن را ترجیح میدهند تا کمترین آن را. بازده به بیان ساده عبارت است از کل عایدی که یک سرمایه گذار در طول یک دوره سرمایه گذاری به دست می آورد. نرخ بازده، سرعت کاهش یا افزایش ثروت سرمایه گذار را به صورت درصدی از سرمایه گذاری اولیه نشان می دهد.
بازده یا پاداش سرمایه گذاری، شامل درآمد جاری (سود سالانه) و افزایش یا کاهش ارزش دارایی (منفعت یا ضرر سرمایه) است. بنابراین، معمولاً نرخ بازده نشان دهنده کل درآمد سالانه است و منفعت سرمایه بر حسب درصدی از مبلغ سرمایه گذاری بیان می گردد.
منظور از بازده سهام، مجموعه مزایایی است که در طول سال مالی به یک سهم تعلق می گیرد مجموعه این مزایا شامل موارد زیر است: مزایا شامل موارد زیر است:
افزایش قیمت سهم در آخر سال مالی نسبت به ابتدای سال مالی (تفاوت نرخ اول و آخر سال مالی سهام شرکت).
سود نقدی ناخالص هر سهم که این سود عبارت است از سود سهام پیشنهادی ناخالص پیشنهادی یا تصویب شده توسط مجمع عمومی صاحبان سهام.
مزایای حق تقدم که شامل مجموعه مزایایی است که در هنگام افزایش سرمایه به سهامداران سابق تعلق می گیرد.
مزایای سهام جایزه که معمولا شرکتها در زمان انقضای دوره پرداخت سود نقدی، به دلیل کمبود نقدینگی با حفظ منابع نقدی موجود، برای تامین سود متعلق به هر سهم، به جای پرداخت نقدی اقدام به دادن سهام جایزه یا سود سهمی می نماید و از این راه افزایش سرمایه می دهند که همان افزایش سرمایه از محل مطالبات سهامداران درآخرین روز مهلت پرداخت سود سهام است.
۲-۲-۲ نرخ بازده
اصطلاح نرخ بازده یا نرخ عایدی برای توصیف نرخ افزایش یا کاهش سرمایه گذاری در طول دوره نگهداری دارایی به کار می رود. (راعی, ۱۳۸۹)
نرخ بازده به طور ساده عبارتست از کل بازدهی که یک سرمایه گذار در طول دوره سرمایه گذاری یا دوره نگهداری بر روی سرمایه گذاری خود بدست می آورد. نرخ بازده، سرعت افزایش یا کاهش ثروت سرمایه گذار را نشان می دهد و به صورت درصدی از سرمایه گذاری اولیه نشان داده می شود. برای اندازه گیری نرخ بازده سرمایه گذاری، سود حاصل از سرمایه گذاری را بر مبلغ سرمایه تقسیم می کنند.
سود حاصل از سرمایه گذاری از دو بخش تشکیل می شود. (جهانخانی, ۱۳۷۶(
جریانات نقدی که از بابت سود سهام و یا بهره اوراق قرضه حاصل می شود.
منفعت (یا ضرر) سرمایه که از افزایش (یا کاهش) قیمت بازار اوراق بهادار در طی دوره سرمایه گذاری حاصل می شود.
حاصل جمع این دو منبع در آمد (یا ضرر) برابر با تغییر کل در ثروت سرمایه گذاری شده طی دوره سرمایه گذاری می باشد.
۲-۲-۳ نرخ بازده تحقق یافته و نرخ بازده مورد انتظار
بازده تحقّق یافته همان بازدهی است که در طول دوره کسب شده است و در واقع بازدهی است که به وقوع پیوسته باشد. بازده مورد انتظار، بازدهی تخمینی است که سرمایه گذاران انتظار دارند در دوره های مشخص آتی بدست آورند.
۲-۲-۴ نرخ بازده بدون ریسک^[۲]
در بسیاری از کشورها، دولت ها برای تامین بخشی از منابع مالی مورد نیازشان اقدام به انتشار اوراق قرضه می کنند، این اوراق دارای سررسیدهای گوناگون، از چند روز تا چند سال است که مبلغ اسمی و نرخ بهره مشخصی دارند. بنابراین سرمایه گذاران، علاوه بر حق انتخاب دارایی های ریسک دار مانند سهام عادی میتوانند دارایی های بدون ریسکی مانند اوراق قرضه (در ایران اوراق مشارکت) و یا اوراق خزانه را خریداری نمایند. یک دارایی بدون ریسک عبارت است از یک دارایی با بازده مورد انتظار معین، به گونه ای که واریانس (ریسک) بازده صفر باشد. چون واریانس برابر صفر است بنابراین نرخ بازده بدون ریسک در هر دوره ای برابر با ارزش مورد انتظار خواهد بود. بعلاوه کوواریانس میان دارایی بدون ریسک و هر دارایی ریسک داری برابر صفر میباشد در نتیجه این همبستگی دارایی ها با دارایی های مخاطره آمیز برابر صفر می باشد.
۲-۲-۵ نرخ بازده سرمایه گذاری
نرخ بازده سرمایه گذاری، عمومی ترین مفهوم کلیدی است که معیار بسیاری از تصمیمات مهم اقتصادی و مالی می باشد. این نرخ با اهمیت ترین عاملی است که در ارزیابی پروژه های سرمایه گذاری، ارزیابی عملکرد مالی شرکت ها، ارزیابی کارایی مدیریت در بخش های اقتصادی یا خطوط تولیدی مورد استفاده قرار می گیرد.
برای اندازه گیری نرخ بازده سرمایه گذاری، عایدی حاصل از سرمایه گذاری را بر مبلغ اولیه سرمایه گذاری تقسیم می کنند.

ماده ۳۹۵ :« گواه‌هایی که در سند گواهی نوشته‌اند … احضار شده و پس از التزام آن‌ها به صحت گواهی ، اظهاراتشان استماع می‌شود »
ماده۲۳۲ : « هر یک از طرفین دعوی که متمسک به گواهی گواه شده‌اند باید گواه‌های خود را در موقعی که دادگاه معین کرده ، حاضر نمایند»
ماده ۲۴۲: « در صورت اقتضا ، دادگاه گواه‌ها را به درخواست اصحاب دعوی یا یکی از آن‌ها احضار می‌کند »
قانون اصلاح قانون آئین دادرسی کیفری در خصوص محاکمه جنایی
ماده ۲۰:« هر گاه متهم و اشخاصی که برای شهادت احضار شده‌اند در روز رسیدگی حاضر نشوند به امر دادگاه جلب خواهند شد »

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

1. 1. قانون امور حسبی

ماده ۲۶۳: « دادگاه بخش می‌تواند گواه‌ها را احضار کرده و گواهی آنان را استماع کند »
۵٫آیین نامه دادسراها و دادگاه‌های ویژه روحانیت
ماده ۳۸:« دادسرا می‌تواند شهود و مطلعین را احضار نماید ، در صورت استنکاف به دستور دادستان جلب خواهند شد »
از مجموع مواد فوق ، می‌توان چنین نتیجه گرفت که شاهد از نظر قانونی ، مکلف است در دادگاه حضور یابد ولی از هیچ یک از مواد قانونی مربوطه شهادت ، جواز « اجبار شاهد بر ادای شهادت » بر نمی‌آید ، بلکه حتی طبق مفاد اصل سی و هشتم قانون اساسی که مقر رمی دارد :« اجبار شخص به شهادت ,اقرار یا سوگند مجاز نیست وچنین شهادت واقراروسوگندی فاقدارزش واعتباراست » چنین عملی ممنوع و بر اساس عبارت ذیل این ماده : « متخلف از این اصل ، طبق قانون مجازات می‌شود » مرتکب آن باید مجازات شود
همیشه ارایۀ شهادت با تشریفات توام بوده تا شهادت دهنده ، تحت تاثیر موقعیت شهادت حقیقت را بیان دارد در حال حاضر آئین دادرسی ، تشریفات شهادت را به این شرح معین کرده است .
اولا ً – دادگاه گواهی هر گواه را بدون حضور گواهانی که گواهی نداده اند ، استماع می کند منظور این است که گواه فقط متکی به حافظه خود باشد و اظهارات گواهان قبل در بیان وی موثر نشود . ممکن است دادگاه بعد از اینکه سهادت هر یک را شنید مجتمعاً آن ها را جمع کند و از آنان تحقیق نماید .
ثانیاً – قبل از آرا گواهی خصوصیات گواه ، سوال می شود نا م ، شغل ، سن ، محل اقامت و هر گاه گواه با یکی از اصحاب دعوی قرابت نسبی یا سببی و یا رابطه خادم و مخدوم داشته باشد اعلام می نماید ، معرفی گواه برای آن است که اگر موجبات ممنوعیت وی از شهادت موجود است شهادت وی اخذ نشود .
ثالثاً – دادرس دادگاه قبل از ادا گواهی مجازاتی که برای گواهی کاذب مقرر است به وی تذکر می دهد . ( م .۶۵۰ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۷۵وماده ۸۷۶قانون جدیدمجازات اسلامی اصلاحات مصوب ۱/۲/۱۳۹۲)
و گواه سوگند یاد می کند که تمام حقیقت را بگوید و غیر از حقیقت چیزی نگوید .
در هر کجا که شهادت را به عنوان دلیل پذیرفته اند سوگند هم وجود دارد ولو اینکه سوگند جنبه عرفی داشته باشد . بعد از مراحل تشریفات فوق شهادت استماع می شود . یعنی امری که به خاطر بیان آن گواه حاضر گردیده ، هیچ یک از اصحاب دعوی نباید اظهارات گواه را قطع کند بعد از اتمام شهادت ، دادرس می تواند هر سئوالی را که برای کشف حقیقت و مبانی گواهی لازم بداند از گواهها بنماید و همین طور اصحاب دعوی می توانند توسط دادگاه سوالاتی از گواه بنمایند شامحه باید صریحاً مورد شهادت را بیان کند .
شک و تردید در اظهارات خود نداشته باشد بیاناتش در تمام مراحل تحقیق بدون اختلاف یکنواخت باشد و اگر شهود متعدد بلودند باید شهادت آنان مفاداً متحد باشد و اگر به اختلاف شهادت دهند موثر نیست ، مگر اینکه از مفاد اظهارات آنان قدر معینی بدست آید زیرا پایه و اساس شهادت صداقت و راستی است .
۲-۵ نصاب در شهادت
همانطور که گفته شد شهادت ممکن است در مورد حقوق مالی ، حقوق غیرمالی ، بدنی ، حدود و قصاص باشد و بستگی به موضوع شهادت دارای نصاب و تعداد مخصوص برای اثبات میباشدکه بعضاً عبارتند از:
الف: چهار شاهد مرد
۱ – زنا( ماده ۱۹۹ قانون جدید مجازات اسلامی مصوب ۱/۲/۱۳۹۲)
۲ – لواط( ماده ۱۹۹ قانون جدیدمجازات اسلامی)
۳ – مساحقه (همجنسبازی زنان ) ( ماده ۱۹۹ قانون جدید مجازات اسلامی)
۴-تفخیذ ( ماده ۱۹۹ قانون جدید مجازات اسلامی)
ب : دو شاهد مرد
۱ – اصل طلاق و اقسام آن ( بند الف ماده ۲۳۰ قانون آئین دادرسی مدنی)
رجوع در طلاق (بند الف ماده ۲۳۰ قانون آئین دادرسی مدنی)

۲ – دعاوی غیرمالی (بند الف ماده ۲۳۰ قانون آئین دادرسی
۳ – مسلمان بودن ( بند الف ماده ۲۳۰ قانون آئین دادرسی مدنی)
۴ – بلوغ( بند الف ماده ۲۳۰ قانون آئین دادرسی
۵ – جرح و تعدیل( بند الف ماده ۲۳۰ قانون آئین دادرسی مدنی)
ب : دو شاهد مرد
۶ – عفو از قصاص ( بند الف ماده ۲۳۰ قانون آئین دادرسی
مدنی)
۷ – وکالت ( بند الف ماده ۲۳۰ قانون آئین دادرسی مدنی)
۸ – وصیت ( بند الف ماده ۲۳۰ قانون آئین دادرسی مدنی)
۹ – قذف( ماده ۱۹۹ قانون جدید مجازات اسلامی)
۱۰ – شراب خواری (ماده ۱۹۹ قانون جدیدمجازات اسلامی)
۱۱ – حد سرقت(ماده ۱۹۹ قانون جدید مجازات اسلامی)
۱۲ – دعاوی مالی(بند ب ماده ۲۳۰ قانون آئین دادرسی مدنی)
۱۳ – آنچه مقصود از آن مال است ( بند ب ماده ۲۳۰ قانون آئین دادرسی مدنی)
۱۴ – دین ( بند ب ماده ۲۳۰ قانون آئین دادرسی مدنی)
– پول در معامله
( ثمن مبیع)(بند ب ماده ۲۳۰ قانون آئین دادرسی مدنی)
ج : شهادت دو مرد
۱۵ – معاملات( بند ب ماده ۲۳۰ قانون آئین دادرسی مدنی)

ط ) تأثیرناپذیرى از قضاوت دیگران‏
مسئله دیگر که باز مربوط به تربیت عقلانى است این است که قضاوتهاى مردم درباره انسان نباید براى او ملاک باشد. اینها یک بیماریهاى عمومى است که اغلب‏ افراد کم و بیش گرفتارش هستند. مثلًا انسان یک لباسى را براى خودش انتخاب کرده و تشخیصش این است که رنگ خوبى را انتخاب کرده. بعد یکى مى‏آید و
مى‏گوید: این رنگ مزخرف چیست که انتخاب کرده‏اى؟! آن یکى و آن دیگرى نیز همین را مى‏گویند. کم کم خود آدم اعتقاد پیدا مى‏کند که بد چیزى است. تازه آنها هم که مى‏گویند، گاهى براى این است که عقیده انسان را تغییر بدهند نه آنکه از روى عقیده خودشان مى‏گویند. اینکه انسان در مسائلى که مربوط به خودش است تحت تأثیر قضاوت دیگران قرار بگیرد [صحیح نیست‏] و به ما گفته‏اند هرگز تحت تأثیر قضاوت و تشخیص دیگران نسبت به خودتان قرار نگیرید. ( مطهری ، ۱۳۷۸، ج ۲۲، صص ۵۴۷ -۵۴۶ )
ی)عقل نظرى و عقل عملى‏
مطلب دیگر- که قدماى ما هم همیشه مى‏گفته‏اند این است که- مى‏گویند عقل انسان دو بخش است: بخش نظرى و بخش عملى، یا احکام عقل انسان دو بخش است: نظرى و عملى. یک قسمت از کارهاى عقل انسان درک چیزهایى است که هست. اینها را مى‏گویند عقل نظرى. قسمت دیگر درک چیزهایى است که باید بکنیم، درک «بایدها». اینها را مى‏گویند عقل عملى‏ .( مطهری ، ۱۳۷۸، ج ۲۲، ص ۳۳۹ )
حکمت نظرى از «هست» ها و «است» ها سخن مى‏گوید و حکمت عملى از «باید» ها و «شاید و نشاید»ها .
حکمت عملى عبارت است از علم به تکالیف و وظایف انسان؛ یعنى چنین فرض شده که انسان یک سلسله تکالیف و وظایف دارد نه از ناحیه قانون، اعم از قانون الهى یا بشرى- که آن داستان دیگرى است- بلکه از ناحیه خرد محض آدمى.
پس کسانى که به حکمت عملى قائلند، معتقدند که انسان یک سلسله تکالیف و وظایف دارد که همانها حکمتهاى عملى است و عقل و خرد مى‏تواند آنها را کشف نماید .حکمت نظرى منقسم است به الهیات و ریاضیات و طبیعیات، علیهذا حوزه بسیار وسیعى دارد، اکثریت قریب به اتفاق علوم بشرى را فرا مى‏گیرد. ولى حکمت عملى منقسم مى‏شود به اخلاق، تدبیر منزل، سیاست جامعه. چنانکه مى‏بینیم حکمت عملى محدود است به علوم انسانى، البته نه همه علوم انسانى بلکه پاره‏اى از آنها.
حکمت عملى از جنبه‏هاى مختلف محدود است: اولًا محدود است به انسان، شامل غیر انسان نمى‏شود. ثانیاً مربوط است به افعال اختیارى انسان، پس شامل کارهاى غیر اختیارى بدنى یا روحى- که در قلمرو پزشکى و فیزیولوژى و روان شناسى است- نمى‏شود. ثالثاً مربوط است به «باید» هاى افعال اختیارى انسان که باید
چگونه باشد و چگونه نباشد. از این رو با نیروى عقل از دستگاه ادراکى و با نیروى اراده از دستگاه اجرایى سروکار دارد، نه با خیال (از دستگاه ادراکى) و میل (از دستگاه اجرایى). از این رو بحث درباره اختیار انسان و مقدمات عمل اختیارى که چه مقدماتى رخ مى‏دهد تا فعل اختیارى انسان صورت گیرد، و یا بحث درباره ماهیت اختیار که چیست و آیا انسان مجبور است یا مختار، از حوزه حکمت عملى خارج است و مربوط است به روان شناسى یا فلسفه. رابعاً حکمت عملى درباره همه «باید» ها بحث نمى‏کند، بلکه درباره آن عده از «باید» ها بحث مى‏کند که «باید» هاى نوعى و کلى و مطلق و انسانى است نه «باید» هاى فردى و نسبى.( مطهری ، ۱۳۷۸، ج۲۲، صص۳۱- ۳۰)
ک) عادت به تفکر و تعقل‏
انسان براى اینکه از چنگال تسلط شهوات تباه کننده جسم و جان و عقل و ایمان و دنیا و آخرت نجات پیدا کند، راهى جز تقویت جانب نیروى عقل ندارد. یکى از راههاى تقویت این نیرو این است که کارى کند که تعقل و تفکر در کارها برایش به صورت یک عادت درآید، از عجله در تصمیم بپرهیزد.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

انسان باید از منطق پیروى کند نه از احساسات. انسان در کارى که از روى منطق صورت مى‏گیرد حساب و پیش بینى‏هاى لازم را کرده، نورافکن عقل و اندیشه خود را به اطراف انداخته و جوانب و اطراف کار را تحت نظر گرفته است. ولى در کارى که از روى احساسات صورت مى‏گیرد نقشه و حساب و دوراندیشى‏در کار نیست، صرفاً روح بشر از راهى داغ شده و هیجانى پدیده آمده و انسان براى آنکه هیجان روحى خود را تسکین دهد به عملى مبادرت مى‏کند و به واسطه غبار و تیرگى که از تهیّج احساسات پیدا مى‏شود مجال دوراندیشى و توجه به عواقب و نتایج کار از انسان سلب مى‏شود.
بر همه افراد بشر کم و بیش، هم منطق حکومت مى‏کند و هم احساسات. یک جمله که انسان در حضور جمعى ادا مى‏کند یا یک عملى که در اجتماع انجام مى‏دهد، از یک طرف وابسته به یک سلسله احساسات و عواطف و هیجانات درونى است و از طرف دیگر چون کم و بیش در اطرافش دقت و فکر شده وابسته به منطق و تعقل است. ولى برخى مردم بیشتر اهل منطق‏اند و بعضى مردم بیشتر اهل احساسات. جامعه
شناسان مى‏گویند این اختلاف در میان ملل نیز دیده مى‏شود؛ بعضى از ملل به منطق نزدیکترند و بعضى به احساسات.
این دستور جامع رسول اکرم مى‏گوید: همیشه در کارها منطق را دخالت بده و جلو طغیان و حکومت احساسات را بگیر؛ مرد منطق باش نه احساسات. هر اندازه که یک فرد یا یک ملت در راه کمال و ترقى پیش مى‏رود، به تدریج از احساسات به منطق مى‏گراید. نزدیک شدن به حکومت منطق و خارج شدن از تحت سیطره و حکومت احساسات، دلیل بر پختگى و تکامل روح است. انسان در طفولیت و کودکى یک پارچه احساسات بى‏منطق است و به همین جهت از اداره کردن خود و از حفظ مصالح خود عاجز است، و به همین جهت است که طفلى را زود مى‏شود در جریانى وارد کرد و احساساتش را استخدام کرد و به نفع خود در مجرایى به کار انداخت. اما هر اندازه که از سنین عمر مى‏گذرد و تجربه زیادتر مى‏شود، منطق در وجود انسان قوّت مى‏گیرد.
البته تنها مرور زمان و گذشتن عمر کافى نیست که انسان را مرد منطق و تعقل کند؛ این فضیلت اخلاقى نیز مانند همه فضایل دیگر اخلاقى تمرین و ممارست و مجاهدت لازم دارد؛ اولًا اندوخته علمى و سرمایه فکرى لازم است، ثانیاً انسان باید مدتى با زحمت خود را وادار کند که در پیشامدها و تصمیمها زیاد فکر کند و تا عواقب و نتایج کارى را کاملًا نسنجد به هیجانات درونى خود ترتیب اثر ندهد.( مطهری ، ۱۳۷۸، ج۲۳، صص ۷۷۹- ۷۷۸ )
ل ) تقوا و روشن بینى‏
قرآن کریم مى‏فرماید: اگر پاک و پرهیزکار بوده باشید خداوند به شما روشن بینى مى‏دهد و بر بصیرت شما مى‏افزاید .کتاب مقدس ما قرآن به موجب این آیه و آیه‏هاى دیگرى صریحاً بین تقوا و پرهیزکارى از یک طرف و روشن بینى و افزایش نور بصیرت از طرف دیگر رابطه مستقیم قائل است؛ یعنى به هر اندازه آدمى پاکتر و پرهیزکارتر و بى‏غرض و مرض‏تر و در مقابل حقایق تسلیم‏تر باشد، نورافکن عقل و فکرش روشن‏تر و نافذتر است. در حدیث معروفى آمده است که: از فراست مرد با ایمان در حذر باشید که او با نور خدا مى‏نگرد.
مقصود این است که مرد با ایمان به موجب ایمانى که دارد همواره دل و روح خویش را از آلایشها پاک نگه مى‏دارد و نمى‏گذارد آینه روحش با غبار حسادت و کینه توزى و خودخواهى و عناد و لجوج و تعصب مکدّر شود و براى عقل که نور خداست حجابى و پرده‏اى پدید آید و لهذا از این نور خدایى حداکثر استفاده را مى‏برد و بى‏پرده حقایق را مشاهده مى‏نماید.
بین دل که کانون احساسات و عواطف است و عقل که کانون مشاعر و ادراکات است ارتباط و پیوستگى برقرار است. از دل محبت و آرزو و میل و عاطفه برمى‏خیزد و از عقل فکر و منطق و استدلال و استنتاج سر مى‏زند. اگر بخواهیم عقل را در کار فکر و منطق و استدلال و استنتاج آزاد بگذاریم باید میلها و عواطف نیک و بد خود را تحت نظر بگیریم. اگر بر ما طمع و حرص حکومت کند، اگر اسیر عناد و لجاج و تعصب باشیم، اگر گرفتار عقده حسادت و کینه توزى باشیم و این آتشها در وجود ما شعله‏ور باشد، باید بدانیم که از این آتشها که هیزمش جز وجود ما و سلامت خود ما و اعصاب و قلب و اعضاى خود ما چیزى نیست دودهای تیره برمى‏خیزد و فضاى روح ما را تیره و تار مى‏کند. وقتى که تیرگى فضاى روح را گرفت، چشم عقل نمی تواندببیند. علی علیه السلام می فرماید :
« بیشتر زمین خوردن‏هاى پهلوان عقل همانا در فضاى حکومت طمعهاست‏» .( نهج البلاغه ، حکمت ۲۱۹) و نیز على علیه السلام مى‏فرماید :
« خودبینى و بزرگ بینى انسان نسبت به خود (که از آن به «عُجب» تعبیر مى‏شود) یکى از حاسدان عقل و خرد اوست‏ ».( نهج البلاغه ، حکمت ۲۱۲)

در قرآن کریم این تعبیر زیاد آمده که «بر دلها قفلها زده شده است.» و یا اینکه «گوش هست و شنوایى نیست، و چشم هست و بینایى نیست». درباره عده‏اى از مردم مى‏فرماید: «کران و لالان و کوران‏اند و امیدى به بازگشت آنها نیست». واقعاً هم همین‏طور است که آدمى در اثر یک نوع بیماریهاى روانى و اخلاقى قوّه تمیز و ادراک خود را از دست مى‏دهد، از حوادث جهان عبرت نمى‏گیرد، در مکتب زندگى- که پر است از تجربه و پند و اندرز- درسى فرا نمى‏گیرد. مدرسه روزگار آموزنده ترین مدارس است. تاریخ جهان و
سرگذشت جهانیان و نشیب و فرازهایى که براى افراد و ملتها همواره پیش آمده و پیش مى‏آید، بهترین معلم است. رمز سعادت در کیفیت استفاده و بهره‏اى است که انسان از آموزشهاى تکوین مى‏برد.
على علیه السلام فرزند بزرگوار خود حسن بن على را اکیداً توصیه مى‏کند که در تاریخ گذشتگان فکر کن و آثار آنها را مطالعه نما، و مى‏فرماید: من خودم هرچند در آن زمانها نبوده‏ام و از نزدیک شاهد وقایع آنها و زیر و رو شدن اوضاع آنها نبوده‏ام ولى در تاریخ زندگانى آنها سیر و مطالعه کرده‏ام، رمز کار آنها و نشیب و فرازهاى زندگانى آنها را به دست آورده‏ام، حالا مثل این است که همراه آنها بوده‏ام چون اطلاعات کافى در این زمینه دارم و بلکه مثل این است که از اول دنیا تا امروز زنده بوده‏ام و همراه همه آنها بوده‏ام، تجربه‏هاى فراوان آموخته‏ام، درسهاى زیادى یاد گرفته‏ام، اکنون گنجینه‏اى هستم از تجربه‏ها و حکمتها که به صورت پند و اندرز براى تو و دیگران بیان مى‏کنم.
یک تجربه در جلو چشم صدها نفر واقع مى‏شود، ولى آیا همه آنها به یک نحو از آن تجربه استفاده مى‏کنند؟ البته نه. استفاده هرکدام بستگى دارد به دو چیز: یکى‏ میزان عقل و علم و هوش و ذکاوت هرکدام از آنها، و
دیگرى میزان صفا و خلوص نیت و طهارت و پاکى روح آنها. قرآن کریم مى‏فرماید: کسانى که در راه ما (یعنى در راه رسیدن به حقیقت و خیر و سعادت) مجاهده کنند و از روى صدق گام بردارند، ما روى عنایت و لطف عمیمى که داریم که به هر مستعدى به اندازه استعدادش فیض و رحمت مى‏رسانیم، او را هدایت و راهنمایى مى‏کنیم، به او روشنى و بصیرت مى‏دهیم که بهتر ببیند و بهتر درک کند و بهتر قضاوت کند. در آیه دیگر مى‏فرماید:
آیا آن کس که روحى مرده داشت و ما او را زنده ساختیم و نورى به او دادیم که با آن نور در میان مردم حرکت کند و معاشرت نماید، با آن نور با مردم برخورد کند، با آن نور روابط اجتماعى خود را با دیگران تحت نظر بگیرد، آیا اینچنین آدم روشن با آن کسى که عناد و لجاج و سایر صفات رذیله او را تیره و تاریک کرده است و در تاریکى گام بر مى‏دارد، در میان شک و حیرت و تردید و اضطراب گرفتار است و راه بیرون شدن را نمى‏داند، آیا این دو نفر مساوى با یکدیگرند؟
این است که بزرگان و پیشوایان دین و اخلاق گفته‏اند تا انسان روشن بین نباشد، راه سعادت خویش را پیدا نمى‏کند و تا دودهاى آتش حسد و کینه و خودپرستى و تکبر و دیوصفتى و سایر صفات رذیله را از بین نبرد، نورافکن عقلش نمى‏تواند راه را بر او روشن کند. ( مطهری ، ۱۳۷۸ ، ج۲۲، صص ۱۴۴ – ۱۴۱)
م) تقوا و حکمت عملى‏
این نکته را اول باید بگویم که آن حکمتى که به اصطلاح مولود تقواست و آن روشنى و فرقانى که در اثر تقوا پیدا مى‏شود حکمت عملى است نه حکمت نظرى.
حکما اصطلاحى دارند که عقل را منقسم مى‏کنند به دو قسم: عقل نظرى و عقل عملى. البته مقصود این نیست که در هر کسى دو قوّه عاقله هست، بلکه مقصود این است که قوّه عاقله انسان دو نوع محصول فکر و اندیشه دارد که از اساس با هم اختلاف دارند: افکار و اندیشه‏هاى نظرى، و افکار و اندیشه‏هاى عملى.
عقل نظرى همان است که مبناى علوم طبیعى و ریاضى و فلسفه الهى است. این علوم، همه در این جهت شرکت دارند که کار عقل در آن علوم قضاوت درباره واقعیتهاست که فلان شى‏ء این‏طور است و یا آن‏طور؟ فلان اثر و فلان خاصیت را دارد یا ندارد؟ آیا فلان معنا حقیقت دارد یا ندارد؟ و اما عقل عملى آن است که
مبناى علوم زندگى است، مبناى اصول اخلاقى است، و به قول قدما مبناى علم اخلاق و تدبیر منزل و سیاست مُدُن است. در عقل عملى، مورد قضاوتْ واقعیتى از واقعیتها نیست که آیا اینچنین است یا آنچنان؟ مورد قضاوت، وظیفه و تکلیف است: آیا «باید» این کار را بکنم یا آن کار را؟ این‏طور عمل کنم یا آن‏طور؟ عقل عملى همان است که مفهوم خوبى و بدى و حسن و قبح و باید و نباید و امر و نهى و امثال اینها را خلق مى‏کند. راهى که انسان در زندگى انتخاب مى‏کند مربوط به طرز کار کردن و طرز قضاوت عقلى عملى اوست و مستقیماً ربطى به طرز کار و طرز قضاوت عقل نظرى وى ندارد.
اینکه در آثار دینى وارد شده که تقوا عقل را روشن مى‏کند و دریچه حکمت را به روى انسان مى‏گشاید -همچنان که لحن خود آنها دلالت دارد- همه مربوط به عقل عملى است، یعنى در اثر تقوا انسان بهتر درد خود و دواى خود و راهى که باید در زندگى پیش بگیرد مى‏شناسد؛ ربطى به عقل نظرى ندارد، یعنى مقصود این نیست که تقوا در عقل نظرى تأثیرى دارد و آدمى اگر تقوا داشته باشد بهتر دروس ریاضى و یا طبیعى را
مى‏فهمد و مشکلات آن علوم را حل مى‏کند. حتى در فلسفه الهى نیز تا آنجا که جنبه فلسفه دارد و سر و کارش با منطق و استدلال است و [انسان‏] مى‏خواهد با پاى استدلال گام بردارد و مقدمات در فکر خود ترتیب مى‏دهد تا به نتیجه برسد همین‏طور است. در نوعى دیگر از معارف ربوبى، تقوا وپاکى و مجاهدت تأثیر دارد ولى آنجا دیگر پاى عقل نظرى و فلسفه و استدلال و منطق و ترتیب مقدمات و سلوک فکرى از نتیجه به مقدمه و از مقدمه به نتیجه در میان نیست.
مقصود این است: این حقیقت که بیان شده که تقوا موجب ازدیاد حکمت و ازدیاد بصیرت و روشن بینى مى‏شود ناظر به مسائل نظرى و عقل نظرى نیست، و شاید علت اینکه در نظر بعضى‏ها قبول این مطلب اینقدر مشکل آمده همین است که این مطلب را به حدود عقل نظرى توسعه داده ‏اند.
و اما نسبت به عقل عملى البته مطلب همین‏طور است و مى‏توان گفت قبل از هر استدلال و تقریبى، تجربه گواه این مطلب است. واقعاً تقوا و پاکى و رام کردن نفس امّاره در روشن بینى و اعانت به عقل تأثیر دارد ولى البته نه به این معنى که عقل فى المثل به منزله چراغ است و تقوا به منزله روغن آن چراغ ، و یا اینکه دستگاه عقل به منزله یک کارخانه مولّد روشنایى است که فعلًا فلان مقدار کیلو وات برق مى‏دهد و تقوا که آمد فلان مقدار کیلووات دیگر بر برق این کارخانه مى‏افزاید. نه، این طورها نیست، طور دیگر است. ( مطهری ، ۱۳۷۸، ج ۲۳، صص ۷۱۴- ۷۱۲) ‏
ن ) راز تأثیر تقوا در روشن بینى‏
یکى از حالات و قوایى که در عقل انسان یعنى در عقل عملى انسان، یعنى در طرز تفکر عملى انسان که مفهوم خوب و بد و خیر و شرّ و درست و نادرست و لازم و غیر لازم و وظیفه و تکلیف و اینکه الآن چه مى‏بایست بکنم و چه نمى‏بایست بکنم و این گونه معانى و مفاهیم را بسازد تأثیر دارد، طغیان هوا و هوس‏ها و مطامع و احساسات لجاج آمیز و تعصب آمیز و امثال اینهاست، زیرا منطقه و حوزه عقل عملى انسان به دلیل اینکه مربوط به عمل انسان است همان حوزه و منطقه احساسات و تمایلات و شهوات است. این امور اگر از حد اعتدال خارج شوند و انسان محکوم اینها باشد نه حاکم بر اینها، در برابر فرمان عقل فرمان مى‏دهند، در برابر نداى عقل و وجدان فریاد و غوغا مى‏کنند، براى نداى عقل حکم پارازیت را پیدا مى‏کنند،

دقت در متن مواد ۵۸ و ۵۹ مبین آن است که در نظر قانونگذار ایرانی تنها راه قانونی ذخیره پردازش و توزیع داده شخصی موضوع ماده ۵۸ جلب رضایت شخص سوژه است و لاغیر و جالب اینکه حتی اگر شخص سوژه رضایت خود را در این خصوص اعلام دارد قانونگذار دو شرط دیگر را برای. قانونی بودن عملیات مورد بحث مقرر نموده است:

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

۱- محتوای داده پیام وفق قوانین مصوب مجلس شورای اسلامی باشد.
۲- ذخیره، پردازش و توزیع «داده پیام های» شخصی در بستر مبادلات الکترونیکی باید با لحاظ شرایط پنج گانه مقرر در ماده ۵۹ صورت پذیرد.
چنین حکمی بدان معناست که قانونگذار به نحو آمرانه شرایطی را علاوه بر تراضی طرفین مقرر نموده و هرگونه تخلف از این حکم را طبق ماده ۷۱ همان قانون جرم تلقی کرده است. بنابراین جرم موضوع این ماده به لحاظ سکوت قانونگذار در زمره جرائم غیر قابل گذشت نیز می‌باشد و این کمال دخالت قانونگذار و بطور کلی حاکمیت در این حوزه را می رساند مضافاً اینکه چنین رویکرد افراطی در حمایت از داده با سایر مواضع تفریطی قانونگذار در این حوزه تناسب و سنخیّت ندارد.^[۱۸۲]
قانونگذار علاوه بر اینکه از مصونیت حریم خصوصی در برابر نقض حریم عمومی حمایت نمود. از حرمت ارتباطات خصوصی در فضای مجازی در برابر اقدامات غیر عمدی نیز حمایت نموده است. بر اساس ماده ۷۳: «اگر به واسطه بی مبادلاتی و بی احتیاطی دفاتر خدماتی صدور گواهی الکترونیکی جرایم راجع به داده پیام های شخصی روی دهد مرتکب به سه ماه تا یک سال حبس و پرداخت جزای نقدی معادل پنجاه میلیون ریال محکوم می شود.»
ارتباطات خصوصی که در فضای مجازی صورت می‌گیرد‌، ممکن است در اسرار تجاری نیز مبادله گردد که در این خصوص حمایت از حریم اینگونه ارتباطات از اهمیت دوچندانی برخوردار است. قانونگذار در قانون تجارت الکترونیک در ماده‌۶۴ از این حریم حمایت نموده و مقرر داشته است: «به منظور حمایت از روابط های مشروع و عادلانه در بستر مبادلات الکترونیک تحصیل غیر قانونی اسرار تجاری و اقتصادی بنگاه ها و موسسات برای خود یا افشای آن ها برای اشخاص ثالث در محیط الکترونیکی جرم محسوب و مرتکب به مجازات مقرر در این قانون محکوم خواهد شد. که حسب ماده ۷۵ مجازات آن از شش ماه تا دو سال و نیم و جزای نقدی معادل پنجاه میلیون ریال تعیین شده است.»
قانون جرایم رایانه ای نخستین سند نسبتاً جامعی است که به مصونیت حریم ارتباطات خصوصی افراد پرداخته و نقض آن را جرم انگاری نموده است. این قانون از ماده ۳۴ به بعد به حرمت ارتباطات خصوصی در تحقیقات مقدماتی و ضوابط قانونی پرداخته و بر اساس این مواد بازرسی، تفتیش، توقیف و ذخیره این داده ها یا سیستم های رایانه ای یا مخابراتی صرفاً باید در موارد قانونی و در حالتی که ظن قوی به کشف جرایم یا شناسایی متهم یا ادله جرم وجود دارد، صورت میگیرد.
حدود تفتیش و توقیف باید در دستور مقام قضایی به صورت دقیق و صریح و شفاف ذکر شده و بازرسی یابد در حد ضرورت و حتی الامکان با حضور متصرفین صورت گیرد. حتی قانونگذار در مواردی توقیف داده ها‌، سامانه های رایانه ای و مخابراتی را به طور مطلق برای مراجع قضایی ممنوع دانسته بر مصونیت آن تاکید نموده است.
مطابق ماده ۴۴ قانون یاد شده: «توقیف داده ها یا سامانه های رایانه ای یا مخابراتی که موجب ایراد لطمه جانی، خسارت مالی شدید به اشخاص یا اخلال در ارائه خدمات عمومی می شود، ممنوع است.»
ماده ۳۶ قانون جرایم رایانه ای در خصوص مداخله در حریم ارتباطات خصوصی متهم در تحقیقات مقدماتی مقرر می دارد: «هرگاه حفظ داده های رایانه ای ذخیره شده برای تحقیق یا دادرسی لازم باشد، مقام قضایی می تواند دستور حفاظت از آن ها را برای اشخاصی که به نحوی تحت تصرف یا کنترل دارند صادر کند. در شرایط فوری نظیر خطر آسیب دیدن یا تغییر یا از بین رفتن داده ها، ضابطان قضایی می توانند رأساً دستور حفاظت را صادر کنند و مراتب را حداکثر تا ۲۴ ساعت به اطلاع مقام قضایی برسانند.»
چنان چه ضابطان قضایی یا سایر اشخاص از اجرای این دستور خودداری یا موجب افشای داده های حفاظت شده بشوند یا صاحبان داده ها را از مفاد دستور آگاه سازند ماموران دولتی به مجازات امتناع از دستور مقام قضایی و سایر اشخاص به حبس از ۹۱ روز تا ۶ ماه یا جزای نقدی از پنج میلیون تا ده میلیون ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهند شد.
ماده ۱ و ۲ قانون جرایم رایانه ای نیز هرگونه دسترسی غیر مجاز و شنود غیر مجاز محتوای در حال انتقال ارتباطات غیر عمومی در سامانه های رایانه ای یا مخابراتی یا امواج الکترومغناطیسی یا نوری را جرم دانسته است.
گفتار سوم: انحاء مداخله در ارتباطات خصوصی
به طور کلی حریم ارتباطات خصوصی در سه عرصه در معرض تهدید جدی قرار دارد: باز کردن و تفتیش مرسولات پستی، رهگیری تلفن ها و سیگنال های رادیویی، رهگیری داده های رایانه ای و ارتباطات اینترنتی، که به مطالعه هرکدام از آنها می پردازیم.
بند اول: باز کردن و تفتیش مرسولات پستی
مرسولات پستی اعم از نامه و کالا به دلایل مختلفی ممکن است بازرسی و تفتیش شوند. گسترش تهدیدهای تروریستی به ویژه با ارسال برخی از مواد شیمیایی یا میکروبی برای گیرندگان بسته های پستی سبب شده است که کشورها با وسواس بیشتری به نظارت بر امانت و مراسلات پستی اقدام کنند. اگرچه ظهور وسایل ارتباطی نظیر اینترنت از میزان کار واحدهای پستی کم کرده است. اما هنوز هم بسیاری مراسلات با ارزش از طریق پست انجام می شود و در نتیجه باید برای مصون بودن این مراسلات از تعرض‌های غیرقانونی حساس بود.^[۱۸۳]
لزوم محرمانه و سری بودن نامه ها و مذموم تلقی کردن گشودن و بازرسی آنها و نیز تاکید بر لزوم امانت و رازداری پیک ها همواره از اصول مسلم و مورد قبول تمامی جوامع در اعصار مختلف بوده است. در همین راستا قوانین و قواعد مختلفی در کشورهای جهان در خصوص فعالیت های پستی تنظیم شده است. از جمله ماده ۱۲ اعلامیه جهانی حقوق بشر مقرر می دارد: «احدی در زندگی خصوصی، امور خانوادگی، اقامتگاه یا مکاتبات خود نباید مورد مداخله های خودسرانه واقع شود.»
از دیگر اسناد معتبر بین المللی ماده ۱۷ میثاق حقوق مدنی و سیاسی و بند «ب» ماده ۱۸ اعلامیه جهانی حقوق بشر نیز این مهم را مورد تأکید قرار داده اند.^[۱۸۴]
به لحاظ اقتباس قواعد و مقررات، کشورهای مختلف از مقررات و رویه اتحادیه جهانی پست پیروی کرده اند. اتحادیه جهانی پست از مؤسسات تخصصی سازمان ملل متحد است که ارتباطات جهانی را در این زمینه تنظیم می کند. هدف اتحادیه جهانی پست سازمان دهی و توسعه خدماتی پستی و ترویج و تعالی همکاری های بین المللی در این زمینه است. هیچ متن صریحی در کنوانسیون جهانی پست و توافق نامه بسته های پستی به مصون از تعرض بودن مرسولات پستی اشاره نکرده است و تنها در برخی مصادیق و مناسبت ها ارگان های متعدد اتحادیه مذکور اعلام کرده اند که مصونیت اقلام پستی از تعرض از اصول بنیادین اتحادیه است.^[۱۸۵] علاوه بر قوانین کشورهای مختلف و اتحادیه جهانی پست در قوانین عادی و قانونی اساسی ایران، تضمینات قانونی برای رعایت حریم مراسلات و ارتباطات اشخاص پیش بینی شده است. از جمله بند ۸ ماده واحده «قانون احترام به آزادی های مشروع و حفظ حقوق شهروندی» که اشعار می دارد: «بازرسی ها و معاینات محلی جهت دستگیری متهمان فراری یا کشف آلات و ادوات جرم بر اساس مقررات قانونی و بدون مزاحمت و در کمال احتیاط انجام شود و از تعرض نسبت به اسناد و مدارک و اشیایی که ارتباطی به جرم نداشته یا به متهم تعلق ندارد و افشای مضمون نامه ها و نوشته ها عکس های فامیلی و فیلم های خانوادگی و ضبط بی مورد آن ها خودداری گردد.»
و اصل ۲۵ قانون اساسی: «بازرسی و نرساندن نامه ها، ضبط و فاش کردن مکالمات تلفنی… و هرگونه تجسس ممنوع است مگر به حکم قانون» که همگی بر حفظ حرمت مکالمات تلفنی و نامه ها و مکاتبات اشخاص تاکید کرده اند.
قانون مجازات اسلامی ایران در ماده ۵۸۲ در همین باره مقرر می دارد: «هر یک از مستخدمین و مامورین دولتی، مراسلات یا مخابرات یا مکالمات تلفنی اشخاص را در غیر مواردی که قانون اجازه داده است حسب مورد مفتوح یا توقیف یا معدوم یا بازرسی یا ضبط یا استراق سمع نماید یا بدون اجازه صاحبان آنها مطالب آنها را افشا نماید به حبس از یک تا سه سال یا به جزای نقدی از شش تا هجده میلیون ریال محکوم خواهد شد». اما قانون مجازات اسلامی درباره نقض حریم خصوصی مراسلات توسط افراد عادی ساکت است و فقط در ماده ۱۵ قانون تشکیل شرکت پست جمهوری اسلامی ایران به این موضوع اشاره شده است که: «هر کس مراسلات را افشا و یا امانات را برداشت یا بازرسی یا توقیف کند مجازات می‌شود.»
نکته درخور توجه در خصوص اعمال این مقررات به زمان اعمال مربوط می شود. و اینکه آیا ماموران پست باید قبل از قبول کالا برای ارسال آن را بررسی کنند و سپس اقدام به ارسال نمایند؟ یا اینکه اگر پس از قبول امانت پستی، در خصوص ممنوع یا مجاز بودن محتوای آن شک کنند، می توانند بدون مجوز قضایی، بازرسی لازم را به عمل آورند و در صورت لزوم از ارسال امانت پستی امتناع کنند؟
قانون تشکیل شرکت پست جمهوری اسلامی ایران به این پرسش پاسخ می دهد. طبق ماده ۱۸ این قانون در هر مورد که انجام تحقیق و حصول قطع به ارتکاب تخلف از این قانون و مقررات پستی مستلزم ضبط یا باز کردن محموله باشد، این مهم باید در اسرع وقت با تنظیم صورت مجلس لزوماً در حضور یا با اجازه دادستان عمومی یا قائم مقام یا نماینده او (قاضی تحقیق) صورت گیرد و عدم رعایت آن موجب مسئولیت کیفری یا انضباطی مدیر یا کارمند یا مامور خاطی خواهد بود. همچنین رؤسا و مدیران واحدهای پستی، مامورین و ضابطین دادگستری موظفند در پی کشف جرایم پستی تحقیقات و اقدامات لازم و اولیه را برای جلوگیری از امحای آثار جرم انجام داده، بلافاصله موضوع را با تنظیم صورتمجلس حاوی مشخصات کامل و وضعیت نهایی محموله پستی جهت تعقیب جزائی متخلف به دادسرای عمومی محل اعلام نمایند.
پس در حقوق ایران، به منظور صیانت از حریم خصوصی اشخاص در زمینه مکاتبات و مراسلات و به ویژه ارتباطات تلفنی، قانونگذار، حفظ اسرار نامه ها و رعایت حریم ارسال مراسلات و ارتباطات افراد را مد نظر قرار داده است و مانند حقوق موضوعه قالب کشورها از اصلی تبعیت کرده است که بر اساس آن نمی توان با وارسی نامه های اشخاص و کنترل ارتباطات تلفنی علیه آن ها اقدام به جمع آوری دلیل کرد. اما این بدان معنا نیست که امکان بررسی و کنترل مکاتبات و مراسلات وجود ندارد. و تحت شرایط خاصی امکان بازرسی و تفتیش مراسلات و نامه های اشخاص وجود دارد. ولی این شرایط به گونه ای تنظیم شده‌اند که جز در موارد نادر و بسیار ضروری اجازه این وارسی ها داده نمی شود.^[۱۸۶]
بند دوم: رهگیری تلفن ها و سیگنال های رادیویی
هر چند احترام به حریم خصوصی اشخاص و رعایت اصل مشروعیت تحصیل دلیل به ویژه عدالت و دادگستری ایجاب می‌کند تا مامورین دولتی و قضایی از توسل به شیوه‌های مخفیانه و متقلبانه در ضبط صدا و تصویر اشخاص خودداری کنند، ولی این وظیفه به دلیل فقد قانون، به تنهایی تضمین‌کننده حقوق اشخاص و مانع سوء استفاده‌های احتمالی نیست.^[۱۸۷]
امروزه پیشرفت فنآوری سبب شده که انواع ارتباطاتی که از طریق تلفن و وسایل رادیویی صورت می‌گیرد قابل شنود و رهگیری شود، تلفن‌های معمولی، همراه و… که از سیگنال های یکسان استفاده می‌کنند به آسانی قابل شنود هستند مکالماتی که در چنین تلفن‌هایی صورت می گیرد قابل کدگذاری و رمزگذاری است اما هزینه این کار بسیار زیاد و زحمت آن طاقت‌فرساست.
همچنین رهگیری کانال های رادیویی نیز اعم از اینکه این کانال ها زمینی باشند و یا برای ارتباطات بین‌المللی از طریق ماهواره ایجاد شده باشند آسان شده است. ماهواره های ارتباطات از راه دور به عنوان ایستگاه های گیرنده و فرستنده عمل می کنند که سیگنال های دریافتی را تقویت کرده، مجدداً پخش می کنند به گونه ای که کلیه ایستگاه های زمینی که در معرض آن قرار دارند می توانند پیام هایی را به یکدیگر ارسال یا از یکدیگر دریافت کنند… علاوه بر این بخش عمده ای از ارتباطات بین المللی از طریق کابل صورت می گیرد کابل ها ذاتاً بیش از خطوط رادیویی در مقابل شنود مقاوم هستند، علی رغم دشواری ها می توان خطوط زیرزمینی و زیر دریایی را با بهره گرفتن از وسایلی شنود کرد که جریان های مغناطیسی اطراف خط مورد نظر را کشف می کنند و با عبور دادن جریان از طریق آنها می تواند داده های موجود در کابل را تجزیه و آشکار سازند.^[۱۸۸] در چنین اوضاعی باید در مورد احتمال های بسیاری که حریم ارتباطات شخصی را در معرض خطری جدی قرار می دهند بیش از پیش نگران بود و از ابزارهای حقوقی و قانونی برای کنترل این احتمال ها استفاده کرد.
در همین راستا ماده ۶۰ لایحه حمایت از حریم خصوصی مقرر می دارد: «رهگیری ارتباطات از راه دور نظیر ارتباطات از طریق تلفن، تلگراف، تلکس، فکس، انواع بی سیم و سایر وسایل) و یا پایش ارتباط کلامی- حضوری افراد ممنوع است مگر با رعایت این قانون»
در برخی از موارد ضرورتی برای استماع مکالمات افراد وجود ندارد بلکه صرفاً اطلاع از برقراری تماس بین دو نفر و یا با شمارهای خاص مد نظر است در چنین مواردی مجوز کنترل صادر خواهد شد در بسیاری موارد حتی در متون قانونی کلمه کنترل با هدف انجام شنود بدون توجه به تفاوت شرایط و ضوابط و عملیات کنترل و شنود به کار می‌رود که این عدم دقت منجر به نقض حریم خصوصی ارتباطی خواهد شد.^[۱۸۹]
در نظام حقوقی ایران قوانین مجازات اسلامی، آیین دادرسی کیفری و قانون تأسیس شرکت مخابرات ایران (۱۳۵۰) مقرراتی در خصوص شنود تلفن پیش بینی کرده اند. ماده ۱۰۴ قانون آیین دادرسی کیفری به عنوان قاعده کلی می گوید: کنترل تلفن افراد جز در مواردی که به امنیت کشور مربوط است یا برای احقاق حقوق اشخاص به نظر قاضی ضروری تشخیص داده شود ممنوع است، چنان چه ملاحظه، تفتیش و بازرسی مراسلات مخابراتی صوتی و تصویری مربوط به متهم برای کشف جرم لازم باشد قاضی به مراجع ذی ربط اطلاع می دهد که اشیاء فوق را توقیف نموده، نزد او بفرستند بعد از وصول آن را در حضور متهم ارائه کرده، مراتب را در صورتمجلس قید نموده پس از امضای متهم آن را در پرونده ضبط می نمایند.
در لایحه حمایت از حریم خصوصی، پایش ارتباطات کلامی افراد، ممنوع اعلام شده است و همه افراد اعم از مدعیان خصوصی و ماموران دولتی از ضبط صدای اشخاص جز در موارد قانونی منع شده اند (ماده ۶۰ لایحه) در ماده ۵۷ این لایحه جرائم موضوع رهگیری یعنی جرائمی که مجازات آنها قصاص نفس یا عضو یا اعدام یا حبس ابد یا مجازات قانونی آنها حبس بالای ده سال است مشخص شده است. و این ضبط صدا فقط با مجوز کتبی مقام صلاحیت دار قضایی و در شرایطی خاص اجازه داده شده است. اما در لایحه مزبور در مورد ضبط مخفیانه تصاویر به عنوان دلیل مجرمیت توسط مقامات دولتی مقرره ای پیش بینی نشده است.^[۱۹۰] به هر حال در قوانین کیفری ایران هیچگونه مقرره قابل توجیه در مورد ضبط اصوات و تصاویر مخفیانه اشخاص در مقام تحصیل دلیل وجود ندارد و رویه قضایی نیز اینگونه اسناد و مدارک را از باب قرینه و اماره قضایی در کنار سایر ادله موجود در پرونده می پذیرد و وصف مخفیانه آن ها را باعث عدم پذیرش آن ها نمی داند.^[۱۹۱]
برخی از نویسندگان معتقدند اگر متهم اظهارات قبلی خود را تایید کرده باشد و قانون آن را مورد ایراد و اعتراض قرار نداده باشد. می توان آن ها را پذیرفت، یعنی اگر متهم صدا یا تصویر خود را انکار نکند و به درستی آن صحه گذارد اینگونه اسناد قابل پذیرش هستند.^[۱۹۲]
به نظر می رسد این دیدگاه نیز با فقد قانون صحیح نباشد زیرا اقرار زمانی دارای آثار قانونی است که متهم با اطلاع از اتهام خود در جلسه دادرسی و نزد قاضی و با رعایت راه های صحیح تحصیل دلیل و ارزیابی و بررسی آن به جرم خود اعتراف کند و عدم تصریح قانون به منزله اعتبار آن نیست.^[۱۹۳]
بند سوم: رهگیری داده های رایانه های و ارتباطات اینترنتی
رشد تجارت الکترونیکی و شاهراه اطلاعاتی موضوعات بسیاری را در مورد حمایت از حریم خصوصی مطرح می‌کند. در معاملات الکترونیکی کاربر ناگریز است به امنیت شبکه جهانی اعتماد کند، داده‌های شخصی، از قبیل داده های مربوط به اسم، آدرس و شماره کارت اعتباری شخص، ممکن است در سطح گسترده ای در کشورهایی که قوانین حمایت از داده ها در آن ضعیف است مسیریابی شود. هیچ مقام واحدی کنترل شبکه جهانی را در دست ندارد. بنگاه ها و واحدهای الکترونیکی شیوه های عرضه خود را به طور فزاینده ای با علایق اشخاص متناسب و از این رهگذر مسائل بیشتری را در مورد حریم خصوصی مطرح می کنند.^[۱۹۴] رهگیری الکترونیکی اطلاعات شخصی که بحث از حریم خصوصی ارتباطات الکترونیکی، ممنوعیت ها و محدودیت هایی برای آن وضع شده است، از دید دستورالعمل اروپایی مورخ ۲۴ اکتبر ۱۹۹۵ درباره «حمایت از اشخاص حقیقی در مقابل پردازش داده های دارای وصف شخصی و آزادی جریان این داده ها» عبارت است از: «هرگونه عملیات یا مجموعه عملیاتی که صرف نظر از استفاده یا عدم استفاده از روش های خودکار درباره داده های با ماهیت شخصی از راه جمع‌ آوری، ثبت، سازماندهی،‌حفظ، تدوین، تفسیر، استخراج، مشاوره، استفاده و مبادله آن از راه انتقال یا هر شکل دیگر، از دسترسی، تماس یا ارتباط همزمان و نیز حذف یا انهدام، اعمال شود.»^[۱۹۵]
عرصه جدید تبادل اطلاعات و برقراری ارتباطات که امکان استفاده از رایانه و محاوره اینترنتی و غیره را ایجاد می کند امروزه موجب استقبال فزاینده کاربران این عرصه نسبت به اشکال سنتی ارتباطات از راه دور مانند نامه و تلفن و فکس شده است. در این شیوه جدید، برقراری ارتباطات و تبادل اطلاعات از طریق شبکه انجام می شود. با توجه به اشتراکی بودن ماهیت شبکه خطر دستیابی سایر کاربران به محتوای ارتباطات و افشای اطلاعات شخصی افراد همواره و بیش از اشکال سنتی وجود دارد.^[۱۹۶]
تا پیش از سال ۱۳۸۰ مقررات خاصی در تنظیم فعالیت های اینترنتی در کشور وجود نداشت در این سال شورای عالی انقلاب فرهنگی بر مبنای سیاست های کلی شبکه های اطلاع رسانی رایانه ای، مقررات و ضوابط شبکه های اطلاع رسانی رایانه ای را تصویب کرد. زیرا با گسترش روز افزون رایانه برای تولید، نگهداری، و انتقال انواع داده ها که از جمله شامل داده‌های شخصی نیز می شود، این نگرانی ایجاد شده است. که داده های مذکور به انحای مختلف در اختیار دیگران قرار گیرد و اطلاعات شخصی افراد افشا شود. علاوه بر این استفاده روز افزون از اینترنت و کارکردهای مختلف آن سبب شده است که اینترنت رقیب جدی برای وسایل سنتی ارتباط از راه دور باشد و تحول مهمی در زمینه شکل و سرعت ارتباطات شخصی رخ دهد.^[۱۹۷]
مجموعه شبکه های اطلاع رسانی اینترنتی مشتمل بر سه آیین نامه است: آیین نامه نحوه اخذ مجوز، ضوابط فنی نقطه تماس بین المللی، آیین نامه واحدهای ارائه کنندگان خدمات اطلاع رسانی و اینترنت (رسا) و آیین نامه دفاتر خدمات حضوری اینترنت در آیین نامه های مذکور از حریم خصوصی کاربران اینترنت حمایت موثری بعمل نیامده است بلکه دست دولت در دسترسی به بانک فعالیت های اینترنتی کاملاً باز گذاشته شده است.
دایرکننده نقطه تماس بین المللی اینترنتی کاربران خود را در دسترس وزارت ارتباطات و فن آوری اطلاعات قرار می‌دهد. تا بر اساس ضوابط و مصوبات شورای عالی امنیت ملی با حکم قاضی ذی ربط حسب درخواست در اختیار وزارت اطلاعات قرار گیرد در این آیین نامه مدت زمان خاصی برای نگهداری اطلاعات کاربران پیش بینی نشده است. در حالیکه در سایر کشورها، مدت محدودی برای ذخیره ارتباطات کاربران پیش بینی شده است، همچنین معلوم نیست چرا صرفاً با نگاه امنیتی به بانک فعالیت های اینترنتی کاربران توجه شده است. در حالیکه بانک ممکن است برای کشف و تعقیب جرایم مختلف قابل استفاده باشد.^[۱۹۸] همانگونه که مطرح شد در شیوه های جدید برقراری ارتباطات و اطلاعات از طریق شبکه انجام می شود و با توجه به اشتراکی بودن ماهیت این شبکه ها خطر دستیابی سایر کاربران به محتوای ارتباطات و افشای سایر اطلاعات شخصی افراد همواره و بیش از اشکال سنتی وجود دارد. این نوآوری ها در کنار مزایا و نکات مثبتی که دارد می تواند در جهت آسیب به جامعه و حقوق افراد مورد استفاده قرار گیرد. امنیت شبکه که مفهومی اخص از حریم خصوصی ارتباطاتی است و در دل آن جای می گیرد از یک سو به معنای مصون بودن ارتباطات جاری در شریان های شبکه از هرگونه تغییر، شنود و تحصیل غیر مجاز می باشد و از سوی دیگر به مفهوم امکان دسترسی افراد مجاز به شبکه نیز می باشد اگر بخواهیم این مسئله را با تعبیر دیگری تبیین کنیم می توان گفت که امنیت شبکه های ارتباطی به معنای آن است که اولاً ارتباط دائمی و کارآمد اجزاء شبکه با یکدیگر برقرار بوده و از سوی دیگر اشخاص ثالث امکان وقوف بر محتوا یا تغییر آن را نداشته باشند. بارزترین و مهم ترین شکل نقض این وجه از امنیت شبکه و حریم خصوصی ارتباطی مختل کننده سیستم می باشد. این قسم حملات می تواند ارتباطات شبکه‌ای کاربران را مختل نموده و از این رهگذر حریم خصوصی ارتباطاتی ایشان را نقض کنند.
هم چنین ممکن است شخصی از طریق نقض ضوابط امنیتی شبکه اقدام به نفوذ به سیستم ها و ایجاد تغییراتی در آن ها نماید که منجر به اختلال در کارکرد آن ها شود. به عنوان مثال اگر شخصی با ورود به سیستم کنترل پرواز برج مراقبت یک فرودگاه اقدام به تخریب داده ها یا نرم افزارهای آن نموده و از این طریق باعث سقوط یا برخورد هواپیما شود. در واقع چنین شخصی از طریق نقض امنیت شبکه (حریم ارتباطات خصوصی) اقدام به خرابکاری اینترنتی نموده است از سوی دیگر نقض حریم ارتباطاتی (امنیت شبکه) گذشته از اینکه خود مستقلاً به عنوان یک تخلف محسوب می شود ممکن است به عنوان مقدمه ای برای ارتکاب سایر تخلفات این حوزه، بویژه تخلفات ناقض حریم خصوصی اطلاعاتی محسوب شود. بعنوان مثال در تخلفاتی نظیر کلاهبرداری اینترنتی، تخریب داده ها از طریق اینترنت، سرقت اینترنتی، افترای عملی در فضای سایبر و بسیاری از جرایم دیگر جملگی قابل پیگرد می باشند و تأمین امنیت محتوا در ارتباطات و مراسلات شبکه ای علاوه بر اینکه نیازمند حمایت حقوقی و قانونی است مستلزم بکارگیری ابزارها و روش‌های فنی نیز می‌باشند. رمزنگاری، امضای دیجیتالی و برخی آنتی ویروس ها از جمله اهم فناوری هستند که از بعد فنی سعی در تأمین امنیت شبکه دارند.^[۱۹۹]
مبحث دوم: ضوابط قانونی بازرسی ارتباطات خصوصی
شناسایی حریم خصوصی نباید این توهم را ایجاد کند که به هیچ عنوان نمی توان، به حریم ارتباطات خصوصی وارد شد. در حقوق موضوعه ما با در نظر گرفتن شرایطی، بازرسی ارتباطات خصوصی امکان پذیر است که در این گفتار به بررسی آن طی چندین بند می‌پردازیم. لازم به ذکر است در فصل دوم ضوابط قانونی حاکم بر بازرسی منازل به تفصیل مورد بررسی قرار گرفت که بسیاری از این ضوابط در بازرسی مراسلات و مکالمات حاکم است. لذا از توضیح تفصیلی آن به جهت تکرار خودداری میکنیم و صرفاً به مباحث اختصاصی مربوط به ضوابط ارتباطات خصوصی می پردازیم.
گفتار اول: صدور مجوز قانونی
همانند بازرسی امکان خصوصی متهم، تفتیش و بازرسی ارتباطات خصوصی چه در فضای واقعی و چه در فضای مجازی منوط به مداخله مقام قضایی است. مداخله زمانی مستقیم است و مقام قضایی شخصاً اقدام به تفتیش بازرسی مراسلات و مخابرات و مکالمات متهم می نماید. اما در مواردی مداخله در حریم ارتباط خصوصی به صورت غیر مستقیم است که مقام قضایی با صدور مجوز بازرسی به ضابطین قوه قضاییه اجازه میدهند به نمایندگی از طرف آنها اقدام به بازرسی نمایند.
اعطای نمایندگی به ضابطان دادگستری علاوه بر وجود شرایط ماهوی باید در موارد خاص و معین و برای زمان مشخص و معلوم صورت گیرد. اعطای نمایندگی برای تفتیش ارتباطات خصوصی متهم به طور مطلق و بدون تشخیص مشخصات دقیق نماینده و مورد بازرسی مدت و تعداد دفعات و موضوع آن با موازین حقوق بیشتر سازگار نیست.^[۲۰۰]
ماده ۱۰۴- در لزوم صدور مجوز قانونی مقرر می دارد در مواردی که ملاحظه تفتیش و بازرسی مراسلات پستی مخابراتی صورتی و تصویری مربوط به متهم برای کشف جرم لازم باشد قاضی به مراجع ذیربط اطلاع می دهد که اشیاء فوق را توقیف نموده و نزد او بفرستد.
لزوم صدور مجوز قانونی برای مداخله ضابطان قضایی در حریم ارتباط خصوصی متهم در سایر قوانین نیز به صورت صریح یا تلویحی مورد اشاره قرار گرفته است.
از جمله ماده ۱۸ قانون پست مقرر می دارد: «در هر مورد که انجام تحقیق و حصول قطع به ارتکاب تخلف از این قانون و مقررات پستی مستلزم ضبط یا باز کردن محموله باشد این مهم باید در اسرع وقت با تنظیم صورت مجلس لزوماً در حضور یا اجازه دادستان عمومی یا قائم مقام یا نماینده او (قاضی تحقیق) صورت گیرد…»

-اعتقاد به توانایی شما برای ایجاد تغییر
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

– ارزش های خود را کشف کنید
– ارزش های شما رفتارتان را تعیین می کند و تأثیر شگرفی در امکان موفقیت شما در زندگی دارند.
– ارزش های معنوی و اخلاقی خود را انتخاب و آن ها را تمرین کنید.
– چشم انداز داشته باشید و هدف از زندگی را بدانید.
– با دریافت هدف زندگی، زندگی شما معنا و جهت خواهد یافت و شما سالم تر، نیرومند تر و مطمئن تر می شوید.
– دلسوزی و رحم داشته باشید.
– بدهید و دریافت کنید نیکو کاری و قدردانی مانند دم و بازدم هستند.
– شوخ طبع باشید، شوخ طبعی از رنج های شما می کاهد و شما را در مسیر زندگی قرار می دهد.
– به سوی بازی های دوران کودکی حرکت کنید. این توصیه به معنای داشتن ویژگی های دوران کودکی از جمله ابراز حالت هایی مانند عشق بدون قید و شرط،صراحت،کنجکاوی و … است.
– آرامش داشته باشید و از اضطراب بپرهیزید.
– قدرت آداب (آیین مذهبی) را جدی بگیرید.
عمل به آیین مذهبی،فرصتی باری تولد دوباره و ثبات فراهم می کند و احساس رابطه با خود و دیگران را تقویت می کند.
– عشق همه آن چیزی است که شما نیازمند آن هستید.
دهمین ویژگی هوش معنوی بیان عشق به خود،دیگران وجهان اطراف می باشد. (غباری بناب،۱۳٫۸۹)
۲-۵۵- برخی کاربردهای هوش معنوی در زندگی روزمره:
آموزش هوش معنوی برای شغل، بهداشت، تحصیل و شخصی که در پی پرورش راه حل‌های هوشی بالا هستند مفید است. بر روی انتخاب منابع درونی و چگونگی بکارگیری آن در تمام لحظات زندگی تمرکز کنید. آموزش SQ، اساسی برای مهارت‌های رهبری در همه لحظات زندگی است. درکی که ما از خود و دیگران داریم این است که برای فرصت‌ها، شناخته شدن و مورد تأیید قرار گرفتن، با دیگران رقابت می‌کنیم. انواع هوش هایی که قبلاً شناختیم نیز بر این رقابت و تفاوتها تأکید می‌کنند. هوش معنوی رسالتی متفاوت دارد و همگرایی افراد را به نحو مطلوبی افزایش می‌دهد(مشارکت گروهی). برای اینکه اثر بخش‌ تر باشیم باید در جستجوی سطح جدیدی از هوش باشیم تا با فشار روانی کمتر، کار بیشتری انجام دهیم. ما همه روزه در حال معرفی خودمان هستیم. تغییر نیازها و شیوه‌ها فقط بخش کوچکی از مهارت‌های معرفی خودمان است. وقتیکه SQ در زندگی بیشتر شود، خود به خود هوش درونی خود را آزاد می‌سازیم.
۲-۵۶- هوش معنوی و سلامت روان
رویکردهای معنوی به دانش و سلامت اخیرا مورد تاکید و توجه محققان و اساتید قرار گرفته است. همان گونه که در قسمت های قبلی اشاره شد، برخی ازمطالعات تحقیقاتی به بررسی تاثیر معنویت بر سلامت پرداخته است. در کشورهای توسعه یافته، دانشکده های پزشکی مواد آموزشی درباره مذهب، معنویت و سلامت را در محتوای درسی خود گنجانیده اند.
متخصصان سلامت روان نیز قدرت هوش معنوی را تشخیص داده اند که برخی آن را به این صورت تعریف می کنند: ظرفیت احساس کردن و نیز درک و توجه به والاترین قسمت های وجود خود، سایرین و جهان پیرامون مان .آنچه که بین هوش احساسی و معنوی و معنویت تفاوت قایل می شود این است که هوش احساسی به کشف به عقل وحکمت در امر مسایل احساسی و شعوری می پردازد. همه ما با توانایی در تکامل هوش احساسی متولد می شویم اما گروه کمی از ما از آن استفاده می کنیم در حالی که بهره وسود آن بسیار است.
پژوهش ها و بررسی های مختلف نشان داده اند که میان معنویت و هدف زندگی ، رضایت از زندگی و سلامت ، همبستگی وجود دارد (جورج و همکاران ، ۲۰۰۰ ، کاس و همکاران ، ۱۹۹۱، همچنین ر.ک : ویچ . چیل ، ۱۹۹۲) مثلاً المر و همکارانش در بررسی تحقیقات انجام گرفته در مورد اثرات معنویت بر سلامت فرد ، دریافتند که معنویت با بیماری کمتر و طول عمر بیشتر همراه است. افرادی که دارای جهت گیری معنوی هستند ، هنگام مواجهه با جراحت ، به درمان ، بهتر پاسخ می دهند و به شکل مناسب تری با آسیب دیدگی و بیماری کنار می آیند (ایمونز ، ۲۰۰۰) و میزان افسردگی در آن ها کمتر است. (مک دونالد ، ۳۰۰۲)
همچنین شرایط نشان می دهند که تمرینات معنوی افزایش دهنده آگاهی و بینش نسبت به سطوح چندگانه هوشیاری (تعمق) هستند و بر عملکرد افراد تأثیر مثبتی دارند. وِآن را در پژوهش خود در اندازه گیری میزان توجه و اجرای آزمون انعطاف شناختی در دو گروه آزمایشی و کنترل ، نشان داد که تعمق (انجام تمرینات تعمق برتر یا تی ام) ، رشد ذهنی را به شکل مثبتی تحت تأثیر قرار می دهد. کرانسون و همکاران نیز نشان دادند که تمرینات تی ام در یک دوره دو ساله باعث بهبود نمره هوشبهر ، توانایی یادگیری و زمان واکنش در گروه آزمایشی شده است. (به نقل از : آمرام ، ۲۰۰۵).
روی هم رفته ، باید گفت که نیاز به معنا لازمه ی وجود سلامت روانی است که در همه ی کارکردهای ذهنی نمایان می شود . این کارکرد مغز است که هوش عقلانی ، هوش هیجانی، و هوش معنوی را با یکدیگر پیوند می دهد ؛ ولی سرانجام ، این رشد هوش معنوی است که تلاش می کند تا کل زندگی انسان در زمینه ی گسترده تری از دنیا جای گیرد و فرد را در بستری از تجربه قرار دهد.
۲-۵۷- کاربرد هوش معنوی در محیط کار
هوش عقلایی با حقایق و اطلاعات سر وکار دارد، و برای تصمیم‌گیری از منطق و تحلیل استفاده می‌کند. هوش عاطفی نیز برای درک و کنترل عواطف و احساسات شخص و حساس بودن نسبت به احساسات و عواطف دیگران ضرورتدارد. به عقیده مایک جورج (۲۰۰۶) که مدرس دوره‌های هوش معنوی جهت بهبود مهارت‌های مدیریت و رهبری است، هوش معنوی لازم است برای:
یافتن و بکارگیری عمیق‌ترین منابع درونی که قابلیت توجه و قدرت تحمل و تطابق با سایرین را به ما می‌دهد.
ایجاد احساس هویت فردی روشن و باثبات در محیط روابط کاری متغیر
توانایی درک معنای واقعی رویدادها و حوادث، وقابلیت معنادار کردن کار
شناسایی و همسو‌سازی ارزش‌ها با احساس هدفی روشن
زندگی کردن با این ارزش‌ها و بدون سازش‌پذیری که منجر به حس انسجام می‌شود
درک این که نفس کجا و چگونه مانع از کارهای بالا می‌شود، یعنی درک و اثرگذاری بر علت حقیقی
یکی از پیامدهای ایجاد و تمرین هوش معنوی توانایی حفظ آرامش و تمرکز در مواجهه با بحران و آشوب، گرایشی فداکارانه و عاری از خودخواهی نسبت به سایرین، و دیدگاه روشن‌تر و آرام‌تر نسبت به زندگی. با وجود این که بسیاری افراد تصور می‌کنند هیچ چیز معنوی در کار یا محیط کاری وجود ندارد، حوزه‌های بسیاری در زندگی کاری وجود دارند که می‌توان هوش معنوی را در آنها بکار گرفت.
سه حوزه مهم‌از نظر جورج (۲۰۰۶) عبارتند از:
– امنیت شخصی و تاثیر آن بر اثربخشی شخصی: هوش معنوی کمک می‌کند که ثبات و اعتماد به نفس افراد افزایش یابد و راحت‌تر با مسائل کاری کنار بیایند.
– ایجاد روابط و ادراک بین افراد: به بهبود ارتباطات و درک دیگران در محیط کار کمک می‌کند.
– مدیریت تغییر و از میان برداشتن موانع: به غلبه بر ترس‌های ناشی از تغییر کمک می‌کند.(عبدالله زاده و همکاران،۱۳۸۸))
مایک جرج (۲۰۰۶) کاربردی عملی از هوش معنوی در محل کار را ارائه کرد که می‌گوید: هوش جدید و عمیق‌تر برای کمک به یک مدیر برای مدیریت بهتر و یک رهبری مؤثرتر نیاز است؛ زیرا هوش معنوی باعث مدیریت بهتر و کار مؤثرتر کارمندان می‌شود. (میرجلیلی و شفیعی،۱۳۹۱)
۲-۵۸- هوش معنوی، معنویت، مدیریت و رهبری:
همانند بهره هوشی و هوش عاطفی، هوش معنوی نیز در مدیریت و رهبری بسیار کاربرد دارد. بایرمن و ویتی ادعا می‌کنند یک پارادایم مدیریتی جدید که معنویت را در بر می‌گیرد در حال ظهور است. پارادایم جدیدی مدیریت حاصل تغییر در سطح هوشیاری کارکنانی و مدیرانی است که در محیط کار خود در پی معنای بیشتری هستند. افرادی که دیدگاهی معنوی دارند، نسبت به تغییر پذیراتر هستند، در زندگی خود احساس هدفمندی و معنا دارند، اهمیت اتصال به یک کل بزرگ‌تر را می‌فهمند، و ادراک و بیانی فردی از معنویت خود دارند. این افراد از ذهنیت وفور برخوردارند یعنی باور دارند که منابع کافی برای همه وجود دارد و نیازی به رقابت نیست. در نتیجه این افراد راحت‌تر به یکدیگر اعتماد می‌کنند، اطلاعات و کارشان را به مشارکت می‌گذارند و با هم‌کاران و اعضای گروه‌شان هماهنگ می‌شوند تا به اهداف متقابل‌شان دست پیدا کنند. افراد در سلسله مراتب سازمان‌هایی که گرایش معنوی دارند، برای توانمندسازی یکدیگر تلاش می‌کنند. افرادی که در پارادایم معنویت زندگی می‌کنند در تصمیم‌گیری‌ها بیشتر به بصیرت و عواطف توجه می‌کنند و در موقعیت‌های تعارض بیشتر از استراتژی‌های همکاری برد-برد استفاده می‌نمایند .
اخیرا تحقیقات زیادی در زمینه معنویت در محیط کار انجام شده‌است. محققان بیان می‌کنند که تشویق معنویت در محیط کار می‌تواند منجر به مزایا و منافعی از قبیل افزایش خلاقیت، افزایش صداقت و اعتماد، افزایش حس تکامل شخصی، افزایش تعهد سازمانی، بهبود نگرش‌های شغلی کارکنان همچون افزایش رضایت شغلی، مشارکت شغلی، و نیز کاهش نیات ترک محیط کار، افزایش اخلاق و وجدان کاری، انگیزش بیشتر، و نیز عملکرد و بهره‌وری بالاتر شود (فتاحی، ۱۳۸۶).
پیشینه تحقیقات
تحقیقاتی که به طور غیر مستقیم در ارتباط با پژوهش موردنظر انجام شده از قرار زیر است:
-اردشیر کیانی ، شکوه نوابی نژاد وخدابخش احمدی پژوهشی در سال ۱۳۸۷ با عنوان بررسی ویژگی های شخصیتی و رعایت اخلاق حرفه ای انجام دادندکه برای این منظور ۱۱۰ نفر ازمشاوران و روانشناسان تهران به روش نمونه گیری و با پرسشنامه ویژگی های شخصیتی و اخلاق حرفه ای مورد ارزیابی قرار گرفتند نتایج پژوهش نشان داد که ویزگی های شخصیتی با میزان رعایت اخلاق حرفه ای رابطه معناداری دارد.
– محمد رضا نکویی و مریم نکویی زاده پژوهشی با عنوان اخلاق حرفه ای و پیامدهای آن در کارکنان خدمات پس از فروش صنعت خودرو سازی انجام دادند یافته های پژوهش نشان دادکه ارزش های اخلاقی،سیستم پاداش و تنبیه،ترک خدمت و جو اخلاق سازمان به طور مستقیم بر روی رفتار اخلاقی تاثیر می گذارند.
-حسین کریمی مونقی و دیگران پژوهشی در سال ۱۳۹۰با عنوان بررسی رابطه هوش معنوی و صلاحیت بالینی پرستاران در دانشگاه علوم پزشکی مشهد بر روی ۲۱۲ پرستار از طریق نمونه گیری چند مرحله ای انجام دادند. یافته های پژوهش نشان داد که رابطه معنادار مثبتی بین هوش معنوی و صلاحیت بالینی پرستاران وجود داشت.
-محدثه لطفی و سمیه سیار به برسی رابطه بین هوش معنوی وسلامت روان افراد ۱۵ سال به بالای شهرستان بهشهر در سال۱۳۸۷ پرداخته اند که نتایج آن بدین صورت است: روش این پژوهش توصیفی از نوع همبستگی می باشدو جامعه آماری آن جمعیت شهری شهرستان بهشهراست ، حجم نمونه ۳۵ نفر و جهت جمع آوری اطلاعات از دو پرسشنامه هوش معنوی و سلامت عمومی استفاده شده و برای تجزیه و تحلیل سوال ها از روش های آماری توصیفی و استنباطی مثل روش همبستگی پیرسون و آزمون tمستقل به کار گرفته شد نتیجه پژوهش نشان داد بین هوش معنوی و سلامت روان رابطه وجود دارد.
– جورج و همکاران،۲۰۰۰؛ کاس و همکاران، ۱۹۹۱، همچنینز.ک: ویچ و چیل،۱۹۹۲٫ المر و همکارانش در بررسی تحقیقات انجام گرفته در مورد اثرات معنویت بر سلامت فرد، دریافتند که معنویت با بیماری کمتر و طول عمر بیشتر همراه است. افراد دارای جهت گیری معنوی هنگام مواجهه با جراحت به درمان بهتر پاسخ می دهند و به شکل مناسب تری با آسیب دیدگی کنار می آیند.
-ناصری (۱۳۸۶) در تحقیقی با عنوان بررسی مفهوم و مؤلفه های هوش معنوی و ساخت ابزاری برای سنجش که نمونه آماری آن دانشجویان دانشگاه علامه طباطبایی بوده است. در این تحقیق به مفهوم و مؤلفه های هوش معنوی پرداخته و یک آزمون استاندارد هوش معنوی همراه با روایی و پایایی ۹۸% بدست آوردند که نشان دهنده همسانی و یکنواختی ماده های پرسشنامه بوده است.
-آمرام (۲۰۰۹) در دانشگاه کالیفرنیا نیز برای اخذ درجه دکترا به موضوع همکاری و کمک هوش معنوی بر اثربخشی رهبران تجاری پرداخت در این پایان نامه از تجزیه و تحلیل های کیفی، آمرام ۷ بعد مهم و چندین زیر موضوع هوش معنوی شناسایی و تأثیر آن بر رهبران تجاری مورد بررسی قرار گرفت که نتیجه تحقیقات تأثیر مثبت هوش معنوی بر اثربخشی رهبران تجاری را نشان می دهد.
-کینگ (۲۰۰۸) در دانشگاه آنتاریوی کانادا برای اخذ درجه کارشناسی ارشد به بررسی، تعریف، مدل و اندازه گیری هوش معنوی پرداخت و نتیجه این پایان نامه به ارائه مدل ۴ بعدی منتیج شد که عبارتند از:
آگاهی متعالی، ایجاد معنای شخصی، ایجاد موقعیت هوشیاری، تفکر وجودی انتقادی که هر یک از این ابعاد تعاریف مربوط به خود دارند.