همچنین درباره وصف بنای مسجد می گوید :
«مسجد از شرق به غرب سه شبستان طولانی دارد که پهنای هر کدام هجده گام است و بر پنجاه و چهار ستون قرار گرفته که هشت پایه گچی آنها را از هم جدا می سازد. شش پایه رخامی که باز رخام رنگین ترصیع گردیده و اشکال محراب ها و غیره روی آنها ترسیم شده قبه الرصاص «گنبد ارزیز» را روی خود نگهداشته است . این گنبد را که در جلو محراب واقع شده «قبه النسر» می نامند مثل اینکه مسجد را به عقابی پرنده تشبیه کرده اند و این گنبد به مثابه سرعقاب می باشد .
«قبه النسر» از عجیب ترین ابنیه عالم است . از هر طرف شهر که بنگری قه لنسر را بالاتر از همه عمارتها خواهی دید . این قبه از تمام بناهای شهر بلندتر است .» (همان : ۸۵).
۴-۳-۲-۴ توصیفات ابن بطوطه از هند
ابن بطوطه مدت هفت سال در دهلی بود . وصفی که او از دهلی و باروی دهلی و دروازه های آن و مسجد جامع دهلی ، بیرون شهر دهلی و طرب آباد دهلی ، زیارتگاه های دهلی ، علما و صلحای دهلی و پادشاهان، وصف کاخ سلطنتی ووصف بارگاه سلطانی و بازار خنیاگران ووصف منازل ، آداب هندویان، معابد و بتکده ها و کوه و درختان این سرزمین کرده است نمونه ای از توصیفات بی نظیر او است . برخورد یاغیان و به اسارت بردن او در هیئت سفرای هند که ابن بطوطه در رأس آن بود ، حکایت این واقعه و چگونگی فراروی از چنگ هندویان و بازیافتن همراهان نمونه ای از داستانهای دلکش و جذاب سفرنامه است .
وصفی که او از دربار دهلی و شخص سلطان کرده (سلطان محمد تغلق ۷۲۵-۷۵۲) که مقدم ابن بطوطه را گرامی داشت و عطایای بسیار به او داد و تولیت بقعه سلطان قطب الدین را به او واگذار کرد و او را با آنکه مذهب مالکی داشت به سمت قاضی در پایتخت خود دهلی که سکنه آن بر مذهب حنفی بودند برگزید و همچنین داستانهای شگفت انگیز از خونخواریها و بی رحمیهای سلطان دهلی باز می گوید و نیز وصفی که از بخششهای افسانه آمیز او در سفرنامه خود آورده است ، دقیق ترین توصیفی است که از یک دربار اسلامی در قرون وسطی بدست داریم ، سلطان دهلی و درباریان او نمی توانستند حدس بزنند که شهرت آ نان بعد از شش قرن مدیون یادداشتها و اطلاعاتی خواهد بود که از این قاضی گمنام و ولخرج مغربی به جای می ماند .
۴-۳-۲-۴-۱وصف دهلی
ابن بطوطه در وصف دهلی از مساحت و آبادانی شهر سخن می گوید و فتح آن که در سال ۵۸۴ رخ داده است . در مورد چگونگی ساختار شهر می گوید از چهار شهر تشکیل می شود که در مجاورت هم و متصل به یکدیگر هستند ویکی را به نام دهلی می خوانند که از بنای هندویان و قسمت قدیمی شهر است و قسمت دیگر آن را «سیری» می نامند که به عنوان دارالخلافه خوانده می‌شود و قسمت سوم آن تغلق آباد و قسمت چهارم دهلی که «جهان بنا» نامیده می شود . در مورد باروی دهلی می گوید : « باروئی که گرداگرد دهلی را فرا گرفته نظیر ندارد.» و دروازه های آن که بیست و هشت در دارد . یکی میدان حبوبات و یکی دروازه گل و باغات و دروازه شاه و دروازه پالم و دروازه نجیب و کمال و غزنه از آن جمله است. ابن‌بطوطه می گوید: «گل در هندوستان همیشه هست و در هیچ یک از فصول قطع نمی شود.» در مورد مسجد جامع دهلی که در گذشته بت خانه بوده و بعد از فتح دهلی آن را بصورت مسجد درآورده اند. می-گوید ستون آن از هفت معدن ترکیب شده و «هفت جوش» نامیده می شود .‌و مناره ای که در صحن شمالی مسجد است از سنگهای سرخ بنا کرده اند و در همه بلاد اسلام نظیر آن نیست.(همان، ج۲ : ۹-۴۷۷) .
و طرب آباد دهلی که محله ای است ، زنان آوازه خوان و مردان اهل طرب و موسیقی در آن زندگی می کنند و زنان آن در شبهای رمضان نماز تراویح می خوانند و مردان هم در مراسم عروسی به وقت اذان زیر زانوی خود سجاده ای انداخته و نماز می خوانند . (همان :۲-۴۸۱) .
۴-۳-۲-۴-۲وصف کاخ دهلی
ابن بطوطه وصف زیبایی از کاخ دهلی دارد ؛ خانه سلطان که آن را «دارسرا» می نامند و درهای زیادی دارد . در اول که مأمورین موزیک و شیپورچی ها و بوق زنها و سرنائیها درآن می‌نشینند و با ورود امیران بزرگ آلات خود را به صدا در می آورند و درهایدیگر که هر یک دکه هایی دارد و دربانان مخصوص و رؤسای قراولان و دفترداران گزارش نویس درآن ها می‌نشینند.
تالار «هزار ستون» آن که از چوب است و روغن زده اند و سقف چوبی آن با نقاشی های عالی آراسته شده. (همان :۵۱۰)
ابن بطوطه بارگاه سلطانی را این گونه وصف می کند که بارگاه سلطانی سه در دارد و سلطان دردرون بارگاه می نشیند واز مأمورهر در و شحنه بارگاه می گوید که مأمور انتظامات است و عصای کوچک زرین به دست دارد . (همان :۵۱۸).
۴-۳-۲-۴-۳وصف بازار خنیاگران
ابن بطوط از کویل( علیگره) به دولت آباد رفت؛ شهری که سلطان هند سلطان محمد تغلق چندسال پیش بر آن شده بود که پایتختخود را به آنجا انتقال دهد ولی موفق نشده بود. ابن بطوط از عظمت شهر و انبوه جمعیت و رونق فراوان شهر سخن می گوید و بازار خنیاگران شهر را که” طرب آباد” نامیده می شد توصیف می کند.
در شهر دولت آباد بازار خیلی زیبا و بزرگ که اختصاص به زنان و مردان داشت و طرب آباد نامیده می شد.در آن دکان های بسیاری بود که از هر دکان دری به خانۀ صاحب آن باز می شد و خانۀ دیگری هم در علیگره داشت. زنان آوازه خوانی که برای سلاطین رهگذر آواز می خوانده اند.

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

از زبان ابن بطوطه: « دکان را با فرش ها آراسته و در وسط آن یک چیزی مهد مانند قرار می دهند که آواز خوان زنی توی آن می نشیند و یا دراز می کشد، زن مزبور با انواع زیورآلات خود را آراسته و کنیزکان مهد او را حرکت می دهند. در وسط بازار قبۀ بزرگی مفروش و آراسته وجود دارد که امیر مطربان هر روز پنج شنبه بعد از نماز عصر در آن می نشیند و خدام و غلامان او نیز در برابرش قرار می گیرند، زنان آوازه خوان دسته به دسته پیش اوآمده می خوانند و می رقصند و بعد از غروب این مجلس بهم می خورد.»
ابن بطوطه در این بازار از مساجدی که برای نماز وجود دارد سخن می گوید: « ائمه جماعت در ماه رمضان در این مسجدها نماز تراویح می خوانند. » (همان، ج۲ :۶۳۴)
۴-۳-۲-۴-۴وصف چین
ابن بطوطه پس از ترک بنگاله و گذشتن از کشور بَرَهَنگار و توقف در جزیره سوماترا( جزیره جاوه) که در اینجا با ملک ظاهر دومین سلطان مسلمان سوماترا ملاقات می کند و او را پادشاهی فروتن و خیّر و کریم و دوستدار فقه ها معرفی می کندکه همواره به جهاد با کفار آن نواحی مشغول بود. ملک ظاهر در پانزده روزی که ابن بطوطه در سوماترا توقف کرد کمال لطف و مهربانی را دربارۀ او مبذول داشت و وسایل حرکت او را تا کشور چین فراهم کرد. (همان :۷۲۱)
ابن بطوطه با کشتی حرکت می کند و پس از پیمودن ساحل سوماترا در اقیانوس آرام به سرزمینی می رسد که آن را کشور توالسیمی نامد و می گوید: پادشاه آن دائم با چینیان در نبرد بود سکنۀ توالسی را مردمی زیباروی توصیف می کند که رنگشان متمایل به سرخی است و شباهت به ترک ها دارندوزنانشان نیز در سواری و تیراندازی و جنگاوری با مردان همسری می نمایند. ( همان : ۷۲۹)
کشتی در بندری از این کشور به نام کیلو گری لنگر انداخت و ابن بطوطه به ضیافت فرمانروای محل که زنی به نام اردوجا بود دعوت شد.این شاهزاده خانم به زبان ترکی با ابن بطوطه سخن می گفت و خط عربی را هم بلد بود بنویسد. در اینجا منشی ملکه را کرانی و فرماندۀ پیاده نظام را تندیل و فرماندۀ دستۀ تیرانداز را سپاه سالار می گفتند. ( همان : ۲-۷۳۰)
ابن بطوطه به کشور چین رسید و در توصیف چین شرحی از محصولات مختلف آن مانند شکر، انگور، گلابی، خربزه و گندم می آورد.از زغال سنگ و کاسۀ چینی و هنر نقاشی و ترتیبات اداری مخصوص آن کشور و چگونگی برخورد آنان با بازرگانان خارجی سخن می گوید. پول کاغذی( اسکناس) که به جای سکه های زر و سیم در چین رایج و متداول بود و صنعت ابریشم بافی آن کشور توجه خاص او را به خود جلب می کند. از پارچه های کمخا و اطلس که در شهر زیتون( تسئوتونگ) بافته می شد نام مبرد(کمخا به صورت Cammoca و زیتون به صورت ساتن در زبان های اروپایی راه یافته است). اقدماتی را که در کشور چین برای حفظ مسافرین در جاده ها انجام می دهند بر می شمارد. از زبان ابن بطوطه: « کشور چین سرزمینی است وسیع و پر برکت که میوه و زراعت و طلا و نقرۀ آن در تمام دنیا مقام اول را دارد… در مملکت چین شکر فراوان به عمل می آید که نظیر شکر مصری بلکه مرغوب تر از آن است و نیز انگور و گلابی اعلا در آن سرزمین ئجود دارد من تا گلابی های چین را ندیده بودم گلابی عثمانی دمشق را بهترین انواع گلابی می انگاشتم… کاسۀ چینی را در شهر زیتون و در شهر زیتون و در چین کلان می سازند… » (همان :۳-۷۳۲)
۴-۳-۲-۴-۵ابن بطوطه در توصیف کاخ سلطنتی چین و تشکیلات آن
ابن بطوطه به خان بالیغ( پکن) مرکز امپراتوری چین رسید و می گوید: « خان عنوان سلطان اعظم( امپراتور) چین و ختا است. » ( همان :۷۵۳)
و نیز می گوید: «خان لقبی است که در آن کشور به هر یک از پادشاهان داده می شود همانطور که پادشاهان لرستان را اتابک می نامند. اسم خود امپراتور ” پاشای” می باشد ومملکت او بزرگترین کشورهای کافر نشین روی زمین است. » (همان :۷۵۴)
ابن بطوطه شرحی دربارۀ کاخ امپراتور و تشکیلات و تشریفات مربوط به آن می نویسد. دستگاه اداری دربار در خانبالیغ به قول رشید الدین دو هزار کارمند داشته و از هفت دیوان تشکیل می شده است و نظیر آن در هر یک از دوازده مرکز اداری دیگر چین نیز وجود داشته است.
از زبان ابن بطوطه: « کاخ خان در وسط دارالسطنه که مخصوص سکونت پادشاه است قرارگرفته ،اکثر عمارات این شهر از چوبهایی است که روی آن نقاشی کرده اند واین ابنیه به طرز مخصوصوصی ساخته شده است کاخ امیر هفت در دارد در اول محل رئیس دربانان است که « کوتوال» نام دارد از دو سوی راست و چپ در مصطبه هائی تعبیه شده که غلامان” پرده دار” یعنی نگهبانان درهای کاخ در آنها می- نشینند وعدۀ آنان پانصد تن می باشد و می گفتند که سابقا هزار تن بودند. ” اسپاهیان” یعنی تیراندازان در در دوم قرار دارند وعده شان پانصد تن است در سوم جایگاه ” نیزه داران” است که آنها هم پانصد تن اند، در چهارم جایگاه ” تیغ داران” و در پنجم دیوان وزارت است ک سقیفه های زیادی دارد، سقیفۀ مخصوص وزیر بزرگتر از همه است وزیر روی ناز بالش بلند و بزرگی می نشیند و آنجای را ” مسند” نامند، در برابر وزیر دوات بزرگ زرینی قرار دارد، روبروی این سقیفه محل دبیر خلوت( کاتب السر) است که جایگاه « دبیران رسائل» نیز در طرف راست آن است در جانب دست راست سقیفه وزیر محل دبیران مشاغل ( کتاب الاشغال) واقع شده و روبروی این سقیفه ها چهار سقیفۀ دیگر است یکی به نام ” دیوان الاشراف” ( ادارۀ بازرسی) که مشرف در آنجا می نشیند و دیگری به نام ” دیوان المستخرج” که یکی از بزرگان امر متصدی آن است و ” مستخرج” عبارت از بقایایی است که از اقطاعات در پای امر و حکام باقی مانده باشد، س دیگر سقیفۀ مخصوص” دیوان الغوث” ( دادخواهی) می باشد که یکی از امرای بزرگ با مشاورین حقوقی و دبیران در آنجا می نشیند و به مظالم و دادخواهی ها رسیدگی می کند، سقیفۀ چهارم به نام ” دیوان البرید” خوانده می شود که رئیس خبر گزاران در آنجا می نشیند. در ششم کاخ جایگاه افراد” جانداران” و فرمانده عالیآنان است و در هفتم جایگاه پیشخدمت های مخصوص است که سه سقیفه دارند.او برای پیش خدمت های حبشی ؛ دوم برای پیش خدمت های چینی و هر گروه هم یک امیر چینی دارند.» (همان :۵- ۷۵۴)
۴-۳-۲-۴-۶ وصف بازار تبریز
بازگشت ابن بطوطه از شیراز و ورود او به بغداد مصادف می شود با ایامی که سلطان ابو سعید بهادرخان نیز در آن شهر بوده. سلطان ابوسعید در آن ایام عازم بازگشت به پایتخت خود سلطانیه بود. ابن بطوطه تصمیم می گیرد که در التزام اردوی سلطانی حرکت کند. ابن بطوطه ده روز در ملازمت این اردو بوده است. پس از جدایی سلطان و امیر او علاء الدین محمد خراسانی که اردوی سلطانی راه سلطانیه را در پیش می گیرد و امیر به تبریز می رود. ابن بطوطه هم جزو ملازمان امیر بوده است. ابن بطوطه موفق می شود دیداری از تبریز بکند و وصفی بسیار جاندار از بازار آن شهر و رونق آن بدست می دهد.
« به بازار بزرگی که بازار غازان نامیده می شود رسیدیم و آن از بهترین بازارهایی بوده که من در همه شهرهای دنیا دیده ام. هر یک از اصناف پیشه وران در این بازار محل مخصوصی دارند و من به بازار جوهریان که رفتم بس از انواع جواهرات دیدم چشمم خیره گشت. غلامان خوشگل با جامه های فاخر، دستمال های ابریسمین بر کمر بسته در پیش خواجگان ایستاده بودند و جواهرات را به زنان ترک نشان می دادند. این زنان در خرید جواهر بر هم سبقت می جستند و زیاد می خریدند و من در این میان فتنه هایی از جمال و زیبایی دیدم که به خدا باید پناه برد. پس به بازار مشک و عنبر فروشان رفتم و همان اوضاع بلکه بیشتر از آن را هم در این بازار دیدم.» ( همان، ج۱ : ۲۵۳)
۴-۳-۲-۴-۷ وصف بیابان از سجلماسه به ایوالاتن
ابن بطوطه از لحاظ شیفتگی به طبیعت و تصویرگری آن نگارگر طبیعت است.وی نه تنها به انوع مظاهر طبیعت توجه دارد و از جلوه های آن ها مهیج می شود بلکه طبیعت را در همه احوال آن احساسمی- کند.اودر بازگشت از اندلسعازم سفر به امپراتوری مالی گردید.برای وصول به این مقصد می باید از صحرای معروف افریقا عبور می کرد.از سجلماسه ( شهر معتبر و تاریخی مراکش در قدیم بوده که امروزه ویران است) همراه قافله ای که با این راه آشنا بود حرکت کرد. مقصد کاروان ایوالاتن بود یعنی جنوبی ترین نقطۀ صحرا. صحرایی مخوف و پر آفت که کمترین انحراف از راه، یا عقب افتادن از قافله، به بهای جان آدمی تمام می شد. شیاطین و ارواح خبیثه در این برهوت هولناک همواره در کمین مسافران بودند و از جاده بیرونشان می بردند. ابن بطوطه تصویر جانداری از این بیابان پرمخافت بدست می دهد: « در این صحرا راه مشخصی وجود ندارد. همه سوی آن ریگزار است که باد آن را حرکت می دهد. یک وقت نگاه می کنی کوهی از ریگ در برابر خود می بینی، و تاچشم باز می کنی آن کوه حرکت کرده به نقطۀ دیگری منتقل شده است. » ( همان ج۲ : ۷۸۴)
ابن بطوطه توصیف های زیبایی از مناظر و طبیعت و منازل و باغات و درختان و کوه و دریاها و کشتی ها و سواحل در طول مسیر سفر خود کرده است. به عنوان نمونه؛در مسافرت از ایوالاتن به مالی می گوید: «من به اتفاق سه تن از همراهان ایوالاتن را ترک گفتم. جاده ای از میان درختان کهنسال عبور می کند در سرتاسر این راه قافله در سایۀ درختان استراحت می کند. بعضی از این درختان نه شاخ دارد و نه برگ اما قطر تنۀ آنها به قدری است که انسان می تواند در زیر آن بیارامد. برخی دیگر از این درختان تو خالی شده و آب باران در آن جمع گردیده است و به صورت منبع آبی درآمده که مسافرین از آن استفاده می کنند، در برخی دیگر زنبور عسل لانه کرده و عسل جمع شده که مردم از آن در می آورند و من درختی را دیدم که مردی جولاهه دستگاه بافندگی خود را در درون آن گذاشته مشغول کار بود این مایۀ تعجب من شد. » (همان : ۷۸۹)
و در نمونه ای دیگر؛در مسیر خود از گجرات به ساحل مالابار( ساحل غربی هندوستان، ملیبار) از بندر کمبی و بندر قندهار نام می برد که سوار کشتی به نام چاکر شده است و کشتی ها از دریای عدن و خلیج فارس تا بنگال در حرکت بودند. بنا به گفتۀ( مطلع السعدین، عبدالرزاق سمرقندی) کالیکوت و چند بندر که متصل به آن است تا قایل که در برابر سراندیب( سیلان) واقع است همه را ملیبار می نامیدند.
ابن بطوطه از بندر کمبی به سنداپور( گوآ) به هانور، سرزمین فلفل سیاه و سپس به سوی ملیبار حرکت کرد. از سنداپور تا کولم راه از میان سایۀ درختان می گذشت.
ابن بطوطه می گوید این جاده که دو ماهه راه امتداد آن است حتی یک وجب جای غیر معمور ندارد. خانه ها در وسط باغ ها واقع است و هر دو سوی جاده باغ است. مسافر در این کوچه باغ ها معمولا پیاده راه می رود.(همان :۶۴۵) و در مورد ساحل مالابار می گوید این ساحل زیبا با درختان فلفل خود شهرۀ آفاق بود. ابن بطوطه شرحی در توصیف این درخت می نویسد که چون درخت مو است و آن را در کنار درخت نارگیل غرس می کنند و فلفل مانند مو خود را در نارگیل می پیچد و بالا میرود.میوه آن به شکل خوشه ورنگ آن سبز است .میوه فلفل در فصل پاییز چیده می شود. آن را روی حصیر جلو آفتاب پهن می کنند تاخوب بخشکد و سیاه شود.(همان :۶۴۶)
و در مورد بندر کالیکوت می گوید یکی از بزرگترین بندرهای دنیا به شمار می رود که سلطان آنجا سامری خوانده می شد و نظام مادرشاهی در آنجا رواج داشت.ابن بطوطه از سیزده کشتی چینی یاد می کند که در این بندر لنگر انداخته بودند. کشتی های کوچک چینی کـَکـَم نامیده می شد و کشتی های متوسط را زو میگفتند و سفاین بزرگ را جُنگ می خواندند.(همان :۶۴۵)
جُنگ به معنی سفینۀ شعر و غزل در زبان فارسی نیز همین کلمه است. در این جُنگ ها سه تا دوازده بادبان وجود داشت. بادبان ها را چون حصیر از شاخه ها ی خیزران می بافتند و طوری تعبیه می کردند که بتواند دور خود بچرخد و با جهت حرکت باد تطبیق داده شود.
۴-۳-۲-۴- ۸ ابن بطوطه در توصیف برخورد زنان
ابن بطوطه در مجمع الجزایر مالدیو که یک سال و نیم در آنجا مانده بود دربارۀ زندگی زن های مسلمان گزارش های بسیار غنی و زباندار بدست می دهد و برخورد زنان این جزایر با مردِ خانه و تعلق خاطر آنان به دیار خویش را این گونه توصیف می کند:
بامداد که نماز صبح را به جای آوردند بانوی خانه سرمه دان و گلاب و روغن غالیه نزد شوهر یا پسر خود می آورد تا چشمان خود را سرمه کشد و روی با گلاب و روغن غالیه پاک کند و اثر خستگی از رخسار بزداید… .مسافرینی که بخواهند در این جزیره ازدواج کنند می توانند ولی هنگام عزیمت باید زن خود را طلاق دهند زیرا زنان این جزایر هرگز از وطن خود جدا نمی شوند. مسافری هم که نخواهد ازدواج کند زن صاحب منزل خدمت و آشپزی وی را برعهده می گیرد و هنگام رفتن توشه ای برای او تهیه می کند و در مقابل این خدمات به کمترین انعامی قناعت می ورزد. ( همان :۷- ۶۶۶)
۴-۳-۳ زبان و فرهنگ ایرانی
سفرنامه ابن بطوطه شاهد موثق معتبری است که نفوذ عناصر ایرانی را در سرتاسر عالم اسلام آن روز بلکه در خارج مرزهای اسلامی نیز تا آنجا که پای مسلمانان رفته نشان می دهد، خواننده که به دنبال ابن بطوطه در این بلاد پهناور روان است همه جا نام ایران و ایرانی را می شنود و آثار نفوذ فکر و ادب ایرانی را می- بیند. مشایخ عرفان که بر قلوب مردم فرمان می راندند از مصر تا هندوستان اکثراً ایرانی بودند، به دنبال نام علما و فقها و خطبای بزرگ عصر نسبت طبری یا اصفهانی یا تبریزی یا شیرازی شنیده می شود. زبان فارسی در هندوستان زبان رسمی درباری تلقی می گردد، در آسیای صغیر مشعل عمر شریف مولانا تازه فرونشسته و مجموعه مثنوی و غزلیات شمس مایه و منبع وجد و سماع پیروان آن بزرگوار است، هنوز نیم قرن از وفات سعدی نگذشته که سرود خنیاگران چینی از شعر تر او است پس از حمله مغول ایرانیهای مغلوب تدریجاً بر فاتحین تاتار مسلط گشتند و جانشینان چنگیز خان مذهب اسلام را پذیرفتند که سلطان ابوسعید بهادر خان ایلخان ایران، سلطان محمد اوزبک پادشاه اولوس جوجی و سلطان ترمشیرین پادشاه اولوس جغتای در ماوراءالنهر که بر سر بی اعتنایی به قوانین یاسا و افراط در تظاهر به مسلمانی تاج و تخت خود را از دست داد، از جمله آن هستند.جریان مسافرت ابن بطوطه به این گونه بود که وی پس از حج نخستین به عراق رفت و آنگاه از طریق خوزستان و لرستان به اصفهان و شیراز رفت سپس به مکه بازگشت و بعد از چند سالی که در آن شهر به مجاورت و عبادت پرداخت سفری به یمن و سواحل آفریقا و عمان و جزایر خلیح فارس کرد و در سال ۷۳۲ به مکه بازگشت و آنگاه دل از خانه خدا برکند و عازم دربار سلطان محمد پادشاه دهلی شد عزم ابن بطوطه از همان آغاز کار به آن بود که مانند عده کثیر دیگری از علما و روحانیون خود را به هندوستان بیافکند و با تعبد و مجاورت و درس چندساله در پی آن بود که مقام و مرتبتی در زمره ارباب علم بدست آورد سپس به زیارت قدمگاه آدم به مرتفع ترین قلل سیلان صعود کرد و آنگاه به سواحل معبر و مال باز بازگشت و دوباره پس از سفری کوتاه به جزایر مالادیو عزم سفر چین کرد و در سوماترا به کشتی نشست و به شهر شانگهای یازتیون رفت. با توجه به مطالب سفرنامه ابن بطوطه در کشور چین هم از عنوان فقاهت و روحانیت استفاده کرده است. با خواندن سفرنامه و همگام شدن با ابن بطوطه در سفر او نفوذ زبان و شعر فارسی و فرهنگ ایرانی را در این سرزمین ها مشاهده می کنیمو این که ابن بطوطه چه ترسیمی از زبان و ادبیات فارسی کرده است.
به عنوان نمونه، زبان فارسی و فرهنگ ایرانی و برخی از اصطلاحات دیوانی در هندوستان:
بسیاری از لغات و اصطلاحات اداری و درباری که در هندوستان به کار بسته می شد مشابهت با زبان فارسی داشت ابن بطوطه در موراد بسیاری از رشد زبان فارسی و نفوذ فرهنگ ایرانی در هندوستان سخن گفته است.
۴-۳-۳-۱ اصطلاحات دیوانی در هند
«امیر الامرای سند در این ایام یکی از غلامان شاهی بود «سرتیز» نام که عنوان «عرض الممالیک» داشت.» (همان،ج۲ :۴۵۱).
منصب عارض الممالیک یا عرض ممالیک که از مناصب مهم دولتی هندوستان بود نظیر منصبی است که در تاریخ تشکیلات اداری کشور ایران به عنوان «صاحب دیوان عرض» یا «عارض لشکر» به چشم می خورد.
۴-۳-۳-۲ لغات و زبان فارسی در هند
و در موارد دیگر خیلی از کلمات مانند: ماست، عمارت، وصیت و برید سوار که در هندوستان آن را اولاغ می نامند که عبارت از اسبان مخصوص شاهی است، از عبارت های فارسی می باشند که هندیها به کار می بستند. با توجه به آنچه در سفرنامه ابن بطوطه آمده است در خیلی از موارد هندوها به زبان فارسی صحبت می کردند.
به عنوان مثال:
در مراسم زنده سوزانی هندویان که ابن بطوطه نقل می کند؛«یکی از زنان چون به کنار پرده رسید آن را به خشونت از دست مردان در کشید و به زبان فارسی گفت:« مارا می ترسانی از آتش؟ من می دانم او آتش است رها کن ما را » (همان :۴۷۴).
بر اثر ویرانیهایی که مغولان در ایران و ماوراء النهر بار آوردند عده زیادی از بازرگانان و دانشمندان و خداوندان قلم و ارباب تصوف از مسکن مالوف خود در بدر گشتند و بسیار از آنان در آسیای صغیر و هندوستان ماوا گزیدند. وجود آنان دربار امرای آسیای صغیر و دهلی را رنگ و رونقی بخشید و خیمه و خرگاه آن امرا که در گذشته حالت نظامی و ایلیاتی داشت همانند دربار شهر یاران ایران گردید و بر شکوه و جلال آن افزود. نتیجه قهری این مهارت جابه جایی شکوفایی بی سابقه فرهنگ ایرانی در این نقاط بود. طبقه برگزیده و اهل کتاب و دیوانیان بلند رتبه به زبان پارسی سخن می گفتند از سوی نویسندگان ایرانی به نام امیرانی که احتمالاً پارسی درست نمی دانستند کتابها نوشته می شد و آن امیران در تکریم و بزرگداشت اهل قلم بر یکدیگر پیشی می جستند.

چهارباشلو (۱۳۸۸) ، در پژوهشی باعنوان بررسی مقایسه ی مولفه های فرهنگ کار در کتب درسی دوره آموزش ابتدایی و روش تدریس مربیان، این پژوهش را با هدف میزان توجه به مولفه های فرهنگ کار در کتب درسی دوره آموزش ابتدایی ایران و همچنین روش های تدریس مورد استفاده مربیان در فرایند یاددهی-یادگیری در ارتباط با پرورش مولفه های فرهنگ کار در دانش آموزان انجام داده است.
سبحانی نژاد (۱۳۷۹) در پژوهشی با عنوان مسئولیت‌پذیری اجتماعی در برنامه‌ریزی درسی کنونی دوره ابتدایی ایران و طراحی برای آینده ، این پژوهش در صدد بررسی میزان توجه به انواع مسئولیتهای اجتماعی و ابعاد سه گانه آن در عناصر برنامه درسی کنونی دوره ابتدایی ایران است . روش پژوهشی تلفیقی از تحلیل محتوا و توصیفی است. کلی‌ترین یافته‌های پژوهش عبارتند از: ۱) در طراحی هر یک از عناصر برنامه درسی شد دهنده مسئولیت‌پذیری اجتماعی (هدف ، محتوی و روش تدریس ) لازم است به انواع مسئولیتهای اجتماعی و ابعاد سه گانه شناختی، عاطفی و عملکردی آموزش آنها توجه شود. این امر مستلزم تدوین اهداف دقیق، محتوی و روش های فعال و مشارکتی است . ۲)در اهداف کلی و زیر هدفهای دروس دوره ابتدایی به همه انواع و ابعاد مسئولیتهای اجتماعی توجه شده، اما این توجه عمدتا به مسئولیتهای دینی-اجتماعی و مدنی و به یعدشناختی مسئولیتهای اجتماعی بوده است . ۳)در محتوی دروس دوره ابتدایی بیشترین توجه به مسئولیتهای مدنی بوده است . در عین حال به دو بعدشناختی و عاطفی مسئولیتهای اجتماعی بطور ناقص و به بعد عملکرد آن نیز هیچگونه توجهی نشده است . ۴)در عین اینکه کتابهای راهنمای معلم ریاضی پایه‌های چهارم و پنجم هیچگونه توجهی به مولفه‌های تدریس ابعاد سه گانه مسئولیتهای اجتماعی نداشته‌اند، کتابهای راهنمای معلم علوم تجربی پایه‌های مذکور به این مولفه‌ها و بخصوص به مولفه‌های تدریس بعدشناختی بیشترین توجه را داشته‌اند. ۵)معلمین در حد متوسط به مولفه‌های تدریس ابعاد سه گانه مسئولیتهای اجتماعی توجه داشته‌اند. اما عمدتا توجه آنان به مولفه‌های تدریس بعد عاطفی بوده است . بعلاوه میزان توجه مدارس به مولفه‌های مکمل تدریس بعد عملکردی مسئولیتهای اجتماعی نیز در حد متوسط بوده است (در هر یک از دو گروه تحلیلهای انجام شده تفاوتهای معنی‌داری مشاهده شده است.

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

بهجتی نجف آبادی(۱۳۶۹) در پژوهشی با عنوان تاثیر عوامل فرهنگی در برنامه‌ریزی درسی عنوان می کند که تحقق اهداف هر سازمان یا نظامی با توجه به منابع و امکانات موجود، موانع و محدودیتها، مستلزم تدارک و استفاده از یک برنامه‌ریزی صحیح است ، اهداف کلی نظام آموزش و پرورش ما، اهداف اعتقادی، اخلاقی، اقتصادی و … میباشند. برای رسیدن به این اهداف ، برنامه‌ریزی درسی در راستای این اهداف ضرورت دارد. هدف این مطالعه آن است که تاثیر عوامل فرهنگی روی تعلیم و تربیت و برنامه‌های درسی آن مورد بررسی قرار گیرد. و این کار مقدمه‌ای برای مطالعه و بررسی تاثیر هر کدام از این عوامل بر برنامه‌ریزی درسی بوسیله پژوهشگران کارشناسان و برنامه‌ریزان درسی باشد.
عصیانی (۱۳۸۱) ، در پژوهشی با عنوان فرهنگ کار در اسلام درصدد پاسخ به سوالات زیر است: ۱- آثار فردی و اجتماعی کار چیست؟ ۱- کار به غیر از تامین معاش چه آثار و برکاتی برای شخص کارگر و جامعه در بردارد؟ ۳-اخلاق کاری چیست؟ چگونگی انجام کار ، احکام اخلاقی و ارزشی آن ، بایدها و نبایدهای کار چیست؟ . چون هدف اصلی دین اسلام هدایت انسانها به صلاح و فلاح آنان در دنیا و آخرت است و کار و مسائل مربوط به آن نقش مهمی در رستگاری انسان دارد، لذا قرآن و سفیران این مکتب توجه خاصی به تبیین خطوط این مساله داشته اند.
تحقیقات خارجی :
ساخت و اندازه گیری از رقابت دوستانه در فرهنگ کار ؛ ج. کاسپر^[۲۱] ، ولتمن^[۲۲]، کاسیگا^[۲۳] ، این مطالعه به بررسی ادراکات کارکنان می باشد که چگونه بین کار و زندگی خود تعادل را در مقایسه با کارکنان با خانواده ایجاد میکنند. مقیاس های مورد ارزیابی پنج بعد فرهنگ: گنجاندن اجتماعی، فرصت های شغلی برابر، دسترسی برابر به منافع، احترام مساوی برای زندگی^[۲۴] ، و انتظارات کار مساوی است. در نهایت، شمول اجتماعی پیش بینی تعهد سازمانی برای کارمندان مجرد، و این اثر با حمایت سازمانی ادراک واسطه شد.
فرهنگ کار و خانواده: دستورالعمل های کنونی تحقیق و آینده؛ ک. آندرسی^[۲۵] ، تامسون^[۲۶]. هدف از این تحقیق بررسی فرهنگ حمایت از کار و خانواده و تعادل در فهم نگرش کار کارکنان و رفتار آنها و همچنین به عنوان سطح استرس خود را و به طور کلی خوب بودن، می باشد. تعریف فرهنگ کار خانواده و سازه های مرتبط، از جمله درک حمایت از خانواده سازمانی است. فرهنگ کار و خانواده با این عنوان تعریف شده است “مفروضات مشترک، باورها، و ارزش های مورد که تا چه حد یک سازمان و ارزش های ادغام از کارکنان از کار و زندگی خانوادگی است.” در این تحقیق آخرین تحقیقات در مورد فرهنگ کار خانواده، از جمله تحقیقات اخیر با بهره گرفتن از نمونه های بین المللی، شرح داده شده است، و سپس چند نمونه از آنچه سازمان انجام می دهند برای ایجاد یک فرهنگ حمایت ارائه شده است.
فصل سوم:
روش شناسی پژوهش
۳ـ ۱ : مقدمه
در فصل حاضر روش تحقیق ،جامعه آماری و نمونه گیری ،ابزار گردآوری داده ها و شیوه تجزیه و تحلیل داده ها بیان می شود .
فرایند پژوهش در علوم رفتاری همانند پژوهش در سایر علوم ایجاب می کند که برای تبیین علل بروز رویدادها و یا رفتار خاص پژوهشگر روش پژوهشی منطقی را در پیش گیرد. روش عبارت است از مجموعه فعالیت هایی که برای دستیابی به هدف یا اهداف خاصی صورت می گیرد .لذا روش پژوهش را نیز می توان مجموعه اقداماتی دانست که پژوهشگر با بهره گرفتن از آنها در صدد کشف ،پاسخ به سوالات تحقیق و یا بررسی و تایید فرضیه های خود می باشد.(دلاور ،۱۳۸۱)
هدف از انتخاب روش پژوهش آن است که محقق مشخص نماید چه شیوه ای و چه روشی را اتخاذ کند تا او را هر چه دقیق تر ،آسانتر ،سریع تر و ارزان تر در دست یابی به پاسخ برای پرسش های تحقیق مورد نظر کمک کند.(سیف،۱۳۷۶)
تحقیق و پژوهش بر اساس مفروضاتی که محقق برای رسیدن به دانش فرض می نماید به دو نوع قابل تقسیم است .یکی از پژوهش ها اثبات گرا و دیگر پژوهش ها مابعد اثبات گرا که نام دیگر آن پژوهش های کمی و کیفی است. در پژوهش کمی ریشه در آن فرض دارد که پدیده های محیطی اجتماعی ،واقعیت های مستقل را تشکیل داده و در طی زمان و موقعیت ها نسبتا ثابت هستند. اما پژوهش کیفی ریشه در این فرض دارد که جلوه های محیط اجتماعی به عنوان تفسیرهایی به وسیله افراد ساخته می شود و آن تفسیرها شکل وابسته به موقعیت دارند.(گال ،۱۳۸۳)
۳ـ ۲ : روش تحقیق
با توجه به موضوع پژوهش ،روش تحقیق در این پژوهش روش تحلیل محتوا است .
۳ـ ۲ـ ۱ : تحلیل محتوا
تحلیل محتوا تکنیکی پژوهشی است برای استنباط تکرار پذیر و معتبر از داده ها در مورد متن آن ها .
تحلیل محتوا به مثابه تکنیکی پژوهشی شامل شیوه های تخصصی در پردازش داده ها ی علمی است هدف تحلیل به مثابه تکنیکی پژوهشی شامل شیوه های تخصصی در پردازش داده های علمی است هدف تحلیل مانند تکنیک های پژوهشی فراهم آوردن شناخت یا بینش نو ،تصویر واقعیت و راهنمای عمل است .(کریپندورف ،۱۳۷۸،۲۵)
تحلیل محتوا جای مهمی در روش شناسی ابزارهای پژوهشی دارد.اول اینکه از ظرفیت پرداختن به ارتباطات نمادین نسبتا بی ساختی برخوردار است و دوم دارای ظرفیت تحلیل پدیده ها ی مشاهده نشده با میانجیگری داده های مرتبط با پدیده ها است .خواه از هر زبانی برخوردار باشد. از آنجا که اغلب فرآیندهای اجتماعی با نمادها نشان داده می شود. وسیع ترین کاربرد تحلیل محتوا در علوم اجتماعی و انسانی است .دانش پژوهان انواع تحلیل محتوا و کاربرد آن ها را مشخص و طبقه بندی کرده اند یانیس (۱۹۹۵)این طبقه بندی را به شکل زیر ارائه کرده است :
تحلیل محتوای عملگرایانه :شیوه هایی که علائم را بر حسب علل یا آثار متحمل آن ها طبقه بندی می کند.(مانند شمارش تعداد دفعات بیان چیزی که استعمالا اثری بر ایجاد نگرش مثبت در شنونده معین دارد.)
تحلیل محتوای معنایی :شیوه ای که علائم را بر حسب معنایشان طبقه بندی می کنند.
الف) – تحلیل عناوین : ارائه فراوانی اشاره به موضوعات خاص (اشخاص ،اشیاء،گروه ها یا مفاهیم )
ب)- تحلیل خصوصیات :ارائه فراوانی خصوصیات معین مورد اشاره
ج)- تحلیل توصیف : ارائه فراوانی موضوعات خاصی که به شیوه های خاصی توصیف شده است.
د)- تحلیل علائم :شیوه هایی که محتوا را بر حسب خصوصیات روانی ،مادی علائم طبقه بندی می کنند.(کریپندورف،۱۳۷۸،ص ۴۲)
۳- ۲- ۱- ۱ : مزایای تحلیل محتوا
تکنیک تحلیل محتوا به دلیل دارا بودن مزایای فراوان و اهمیتی که در ارزیابی و بررسی محتوای مطالب دارد مورد استفاده قرار گرفته است.مزیت بسیار مهم تحلیل محتوا فراهم بودن امکان مطالعه تطبیقی است و این کاری است که با سایر روش ها ی تحقیق قابل انجام نیست .
فیلیپ وبر محقق آمریکایی در کتاب تحلیل محتوا در این خصوص می نویسد “یکی از موارد مهم استفاده تحلیل محتوا به وجود آوردن شاخص هایی است که بتواند عرف و باورها ،ارزش ها و ایدئولوژی در سایر سیستم ها ی فرهنگی باشد براساس تحلیل محتوای اسناد و متون می توان تفاوت های علائق در جامعه و یک جامعه را در دو مقطع زمانی بررسی کرد “(مهدی زاده ،۱۳۷۷،ص۴۸)
۳ـ ۲ـ۱ـ ۲ : کاستی های تحلیل محتوا
برخی منتقدان تحلیل محتوا معتقدند این امکان وجود دارد که نگرش های کدگذاری در قضاوت آن ها تاثیر بگذارد و از عینیت تحقیق بکاهد .ساروخانی در این رابطه می گوید:”اصولا در این روش نقش اندیشه محقق بیش از نظریه ها و اطلاعات اوست.او در انبوه داده ها باید خود تصمیم بگیرد و با این تصمیم سرنوشت تحقیق را رقم بزند.”(ساروخانی ،۱۳۷۷،ص ۲۷۹)
برای تحلیل محتوا مراحل مختلفی طی می گردد. از جمله این مراحل می توان سه مرحله زیر را ذکر کرد.
مرحله قبل از تحلیل (آماده سازی و سازمان دهی)
بررسی مواد(پیام)
پردازش نتایج
در این تحقیق هر سه مرحله تحلیل محتوا مورد توجه قرار گرفته است.روش کار به این صورت است که بر اساس عملیات برش، محتوای کتاب های درسی تعلیمات اجتماعی پنجم، هدیه های آسمانی پنجم، علوم پنجم و مطالعات اجتماعی ششم، هدیه های آسمانی ششم، فارسی ششم و کار و فن آوری ششم دبستان که شامل متن، تصویر، پرسش و فعالیت می باشد طبقه بندی شده و به چهار بخش متن، تصویر، پرسش و فعالیت تقسیم می گردند و سپس مقوله های فرهنگ کار که در چهار بخش ذکر شده تحلیل می گردند. برای تحلیل متن از واحد ضبط(تحلیل) برای شمارش در محتوای این کتاب ها استفاده شده است. واحد ضبط عبارت است از واحد معنی دار قابل رمزگذاری، جزیی از محتوا که برای درست کردن مقوله و شمارش بسامدی، واحد پایه به حساب می آید.این واحد می تواند در قالب یک کلمه، یک عبارت یا چند عبارت مطرح شود و کوچکترین بخش محتواست.
واحد ضبط در قسمت متن، پرسش و فعالیت به صورت جمله در نظر گرفته شده است. در بعد تصاویر نیز هر تصویر بر اساس مولفه هایی که بدان ها اشاره داشته اند به واحدهایی تقسیم شده و بعد شمارش می گردند. پس از عملیات برش و طبقه بندی متن ، تصویر، پرسش ها و فعالیت ها در واحدهای مشخص ،عملیات محاسبه میزان پرداختن هر یک از دروس در ابعاد متن، تصویر ،پرسش ها و فعالیت ها به مولفه های فرهنگ کار انجام می گیرد. هر یک از این واحدها نیز در جدول نمونه واحد قرار گرفته و تعداد واحدهای مربوط به هر کدام از مقوله های مربوط به فرهنگ کار در مقابل آن نوشته می شود. برای اجرای مرحله سوم تحقیق و پردازش داده ها از روش آنتروپی شانون استفاده می شود که در ادامه تشریح می شود.
۳ـ ۲- ۱- ۳ : روش آنتروپی شانون^[۲۷]
آنتروپی در تئوری اطلاعات، شاخصی است برای اندازه گیری عدم اطمینان که به وسیله یک توزیع احتمال بیان می شود.بر اساس این روش که به مدل جبرانی مشهور است محتوای کتاب های درسی تعلیمات اجتماعی پنجم، هدیه های آسمانی پنجم، علوم پنجم و مطالعات اجتماعی ششم، هدیه های آسمانی ششم، فارسی ششم و کار و فن آوری ششم دبستان ، مفهوم مورد هدف(فرهنگ کار) ، مولفه های مورد توجه( هویتی، علمی- مهارتی، ارزشی- هنجاری و خلاقیتی) طبقه بندی شده است.در ابتدا پیام بر حسب مقوله ها به تناسب هر منبع در قالب فراوانی شمارش می شود.بر اساس داده های جدول فراوانی، مراحل زیر به ترتیب انجام می شود.
مرحله اول: جدول داده های بهنجار شده و برای این منظور از رابطه زیر استفاده می شود:
P= هنجار شده ماتریس فراوانی F = فراوانی مقوله i = شماره منبع m = تعداد منبع j = شماره مقوله
مرحله دوم: بار اطلاعاتی هر مقوله را محاسبه کرده و در ستون های مربوط قرار می دهیم و از رابطه زیر بدین منظور استفاده می شود:
Ej = بار اطلاعاتی مقوله مربوط P = هنجار شده ماتریس Ln = لگاریتم J= (1, 2,…,n) j = شماره مقوله i = شماره منبع m = تعداد منبع
مرحله سوم: با بهره گرفتن از بار اطلاعاتی مقوله ها( j = 1,2,…,n ) ضریب اهمیت هر یک از مقوله ها محاسبه شده و هر مقوله ای که دارای بار اطلاعاتی بیشتری باشد از درجه اهمیت(w J) بیشتری نیز برخوردار می باشد. برای محاسبه ضریب اهمیت از رابطه زیر استفاده می شود:
Wj = درجه اهمیت Ej = بار اطلاعاتی هر مقوله n = تعداد مقوله ها j = شماره مقوله ها
(Wj) شاخصی است که ضریب اهمیت هر مقوله را در یک پیام با توجه به شکل منابع مشخص می کند.(عادل آذر،۱۳۸۱).لازم به ذکر است که در محاسبه Ej مقادیر Pij که برابر صفر می باشد به دلیل بروز خطا و جواب بی نهایت در محاسبات ریاضی با عدد بسیار کوچک ۰۰۰۰۱/۰ جایگزین شده است.
۳-۳ : شاخص سازی تحقیق

طبق برخی روایات خداوند دوگونه علم دارد: علم خاص و علم عام، علم خاص الهی اختصاص به او دارد و هیچ کس را از آن باخبر نکرده است.
عن ابی بصیر عن أبی عبد الله†:
«انّ لله عزوجل علمین: علماً عنده لم یطلع علیه احداً من خلقه، وعلماً نبذه الی ملائکه ورسله، فما نبذه الی ملائکه ورسله فقد انتهی الینا»^[۵۲۷]
و روایات دیگری که با عباراتی چون «علم موقوف عنده»^[۵۲۸] و یا «علم استأثربه»^[۵۲۹] از مخفی بودن علومی از خلائق خبر میدهد.
دلیل سوم:
روایاتی که بر ازدیاد علوم اهل بیت‰ دلالت دارد، طبق این روایات به طور مداوم بر علوم اهل بیت‰ افزوده میشود و اگر چنین نشود، علوم آنها از بین میرود و یا هر شب جمعه روح آنها به آسمانها و به عرش عروج میکند و پس از سرشار شدن از علم و معرفت به ابدان خود بازمیگردند. این روایات متواتر بوده و علامه مجلسی در جایی از بحارالانوار ۳۷ مورد از آنها را جمع کرده است.^[۵۳۰]
نمونهای از روایات:
عن ابن بکیر قال: قلت لابی عبد الله†: «أخبرنی أبو بصیرأنه سمعـﻚ تقول: لو لا أنّا نزاد لأنفدنا، قال: نعم، قلت: تزادون شیئا لیس عند رسول اللهˆ؟ فقال: لا، اذا کان ذلـﻚ الی رسول اللهˆ وحیاً والینا حدیثاً».^[۵۳۱]
«عن أبی بصیر: سمعت ابا عبد الله† یقول:
انّا لنزاد فی اللیل والنهار، ولو لم نزد لنفد ما عندنا، قال ابوبصیر: جعلت فداک من یأتیکم به؟ قال: انّ منّا من یعاین، وانّ منّا لمن ینقر فی قلبه کیت و کیت، ومنا من یسمع بأُذنه وقعاً کوقع السلسله فی الطست، فقلت له: من الذی یأتیکم بذلک، قا: خلق اعظم من جبرئیل و میکائیل».^[۵۳۲]
حال این سؤال مطرح میشود که اگر اهل بیت‰ علم به ما کان و ما یکون، دارند، دیگر چه نیازی به اضافه شدن بر علومشان وجود دارد؟
دلیل چهارم:
روایاتی در بصائر نقل شده که بر تفاضل میان اهل بیت‰ در مراتب علم دلالت دلالت دارد، در حالی که مقتضای آگاهی آنان از «ما کان و ما یکون» مساوی بودن آنها در علم است. گفتنی است در این روایات تصریح شده که ائمه‰ در علم حلال و حرام و تفسیر قرآن و حجت بودن و لزوم اطاعت از آنان و شجاعت مساوی هستند.
نمونهای از این روایات:
عن ابی بصیر قال: قال ابو عبد الله†:
«یا ابا محمد کلّنا نجری فی الطاعه والأمر مجری واحد وبعضنا اعلم من بعض»^[۵۳۳]
عن أیوب بن الحر عن أبی عبد الله† قال: قلنا الائمه بعضهم اعلم من بعض؟ قال:
نعم وعلمهم بالحلال والحرام وتفسیر القرآن واحد.^[۵۳۴]
بررسی دلایل و پاسخ آنها:
پاسخ از دلیل اول
جواب اول:
این آیه که دلالت بر اختصاص آگاهی از برخی امور به خداوند دارد، همانند آیاتی است که دلالت بر اختصاص علم غیب به خداوند دارند، پس همانگونه که آیات دالّ بر اختصاص علم غیب به خداوند در تعارض با آیاتی بود که بیانگر امکان آگاهی برخی از غیب با عنایت الهی بود، این آیه نیز با همان آیات در تعارض است، بنابراین راه حل تعارض آن است که بگوییم این آیه دلالت دارد که علم ذاتی به این امور اختصاص به خداوند دارد و این مسأله منافاتی ندارد که برخی به خواست الهی بتوانند از این امور آگاه شوند. از سخنان مرحوم مظفر مضمونی مشابه آنچه که گفته شد برمیآید.^[۵۳۵]

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

جواب دوم:
همانگونه که قبلاً اشاره شد، از برخی روایات برمیآید که علم اهل بیت‰ به «ما کان و ما یکون» در معرض بداء قرار دارد، از اینرو ممکن است بگوییم که اهل بیت‰ به این امور آگاهی دارند، اما این را نیز میدانند که امکان تغییر و بداء در این موارد وجود دارد، بنابراین علم قطعی و حتمی از این امور اختصاص به خداوند دارد و آیه و روایات درصدد بیان این مطالب هستند.
به این جواب مرحوم مجلسی در ضمن تعلیقاتی که بر این روایات نوشته، اشاره نموده است، ایشان در این باره مینویسد:
«وامّا الامور الخمسه التی وردت فی الآیه فتحتمل وجوهاً: الاول: ان یکون المراد انّ تلـﻚ الامور لا یعلمها علی التعیین والخصوص الا الله تعالی، فانّهم اذا أخبرو بموت شخص فی الیوم الفلانی فیمکن ان لا یعلموا خصوص الدقیقه التی تفارق الروح الجدس فیها مثلاً، ویحتمل أن یکون ملـﻚ الموت ایضاً لا یعلم ذلـﻚ.
الثانی: ان یکون العلم الحتمیّ بها مختصّا به تعالی وکل ما اخبر الله به من ذلک محتملاً للبداء.
الثالث: ان یکون المراد عدم علم غیره تعالی بها الاّ من قبله، فیکون کسائر الغیوب ویکون التخصیص بها لظهور الامر فیها او لغیره.
الرابع: ما أومأنا الیه سابقا وهو انّ الله تعالی لم یطلع علی تلک الامور کلیّه احداً من الخلق علی وجهٍ لا بداء فیه، بل یرسل علمها علی وجه الحتم فی زمان قریب من حصولها، کلیله القدر أو أقرب من ذلک، وهذا وجهٌ قریب تدل علیه الاخبار الکثیره، اذ لا بدّ من علم ملک الموت بخصوص الوقت، کما ورد فی الاخبار، وکذا ملائکه السحاب والمطر بوقت نزول المطر وکذا المدبرات من الملائکه باوقات وقوع الحوادث»^[۵۳۶]
پاسخ چهارم علامه مجلسی بهترین جواب به این مسأله میباشد و با مضمون برخی روایات مطابقت دارد، از جمله در روایتی که در کافی آمده است میخوانیم:
«… انّ رسول الله لما أُسری به لم یهبط حتی اعلمه الله جلّ ذکره علم ما قد کان وما سیکون، وکان کثیر من علمه ذلـﻚ جملأ، یأتی تفسیرها فی لیله القدر…»^[۵۳۷]
مرحوم علامه طباطبایی در مورد آیه شریفۀ مورد بحث می‌نویسد:
«وقد عدّ سبحانه أُموراً ثلاثه مما تعلق به علمه وهی العلم بالساعه وهو مما استأثر الله علمه لنفسه لا یعلمه إلا هو ویدل علی القصر قوله: «إن الله عنده علم الساعه»، وتنزیل الغیث وعلم ما فی الارحام ویختصان به تعالی الا أن یعلمه غیره.
وعدّ أمرین آخرین یجهل بهما الانسان وبذلـﻚ یجهل کل ما سیجری علیه من الحوادث وهو قوله: «ولا تدری نفس ماذا تکسب غدا» وقوله «ولا تدری نفس بأی أرض تموت».^[۵۳۸]
طبق بیان مرحوم علامه، در آیه شریفه آگاهی از زمان قیامت اختصاص به خداوند دارد و از آیه فهمیده می‌شود که هیچ کس دیگر را از آن آگاه نساخته و از اختصاصات علم الهی است. دو مورد دیگر یعنی نزول باران^[۵۳۹] و علم به ارحام، اختصاص به خداوند دارد مگر این که خداوند کس دیگری را از آن آگاه کند و مثل دیگر امور غیبی است که خداوند برخی از بندگانش را از آنها آگاه ساخته است.
ذیل آیه نیز تنها دلالت بر عدم آگاهی انسان‌ها از حوادث آینده و مکان مرگ دارد و البته با توجه به دلایل بسیاری که بر آگاهی پیامبر… و ائمه‰ از این امور داریم، اهل بیت‰ از مدلول آیه استثناء می‌شوند.
مرحوم علامه طباطبایی در مورد روایت منقول از ابی اُسامه نیز می‌نویسد:
«اقول: هناک روایات کثیره جداً عن النبی والأئمه‰ تخبر عن مستقبل حالهم وعن زمان موتهم ومکانه وهی تقید هذه الروایه وما فی معناها من الروایات بالتعلیم الالهی».^[۵۴۰]
پاسخ از دلیل دوّم: ما در عین اعتراف به آگاهی اهل بیت‰ از «ما کان و ما یکون» اگر با دلایل متقن به اثبات برسد که موردی از حیطه آگاهی آنان خارج است آن را میپذیریم؛ چرا که مدعی این موضوع نیستیم که اهل بیت‰ عالم به تمام چیزهایی هستند که خدا میداند و احیاناً هیچ موردی از علم الهی نیست که آنان ندانند، بنابراین آنچه که در دلیل دوم آمده مبنی بر وجود علم خاصی نزد خداوند که هیچ کس را از آن آگاه نساخته، مورد قبول و اعتراف ما میباشد و اصولاً علم الهی قابل مقایسه با علوم مخلوقات حتی انبیاء و اوصیاء نمیباشد، قبلاً در روایات اسم اعظم گفته شد که اسم اعظم ۷۳ حرف است که براساس روایات یک حرف از آن اختصاص به ذات الهی دارد و این نشانگر اختصاص برخی آگاهیها به خداوند دارد، اما این مسأله نمی‌تواند دلیلی باشد بر نفی آگاهی‌هایی که اهل بیت‰ با دلایل متقن آنها را دارا هستند.
پاسخ از دلیل سوم: (زیاد شدن مداوم علوم اهل بیت‰)
جواب اول:
مقصود ائمه‰ از این سخنان آگاه کردن مردم به این حقیقت بوده است که اهل بیت‰ هر قدر هم که شأن و مقامشان والا باشد، باز هم در تمام لحظات حیات خود محتاج فضل الهی هستند، بهگونهای که اگر این اتصال قطع شود، آنان هر آنچه دارند از دست میدهند، از اینرو علم اهل بیت‰ که از سوی خداوند به ایشان داده شده نیازمند استمرار فیض الهی و اتصال با درگاه ربوبی است.
جواب دوم:
زیاد شدن مستمر علوم اهل بیت‰ مربوط به ارائۀ تفاصیل آگاهیهایی است که آنان به طور اجمال آن را دارا هستند.
جواب سوم:
از آنجا که علم اهل بیت‰ به «ما کان و ما یکون» در معرض بداء قرار دارد، بنابراین آنچه که به طور مداوم به ایشان افاضه میشود، یا خبر از تغییر آن چیزی است که میدانستند و یا تأکیدی است بر اینکه آنچه میدانستند حتمی و قطعی است.
جواب چهارم:
علامه مجلسی با اشاره به وقوع تعارض بین روایات دال بر اضافه شدن مداوم علوم اهل بیت‰ و روایات دال بر فعلیت علوم اهل بیت و آگاهی آنان از «ما کان و ما یکون» راهحل و پاسخ مقبول خود را ارائه میدهد:
«اقول: هنا اشکال قوی، وهو انّه لمّا دلّت الاخبار الکثیره علی أن النبیˆ کان یعلم ما کان وما یکون وجمیع الشرائع والاحکام وقد علَّم ذلک علیاً† وعلَّم علی† الحسن† وهکذا، فای شیء یبقی حتی یحدث لهم باللیل والنهار؟
ویمکن أن یجاب عنه بوجوه:… الرابع کما هو اقوی عندی وهو انّهم‰ فی النشأتین سابقا علی الحیاه البدنیّ ولاحقا بعد وفاتهم یعرجون فی المعارف الربانیّه الغیر المتناهیه علی مدارج الکمال، اذ لاغایه لعرفانه تعالی وقربه ویظهر ذلک من کثیر من الاخبار. وظاهر أنّهم اذا تعلّموا فی بدو إمامتهم علما لا یقفون فی تلک المرتبه ویحصل لهم بسبب مزید القرب والطاعات زوائد العلم والحکم والترقیّات فی معرفه الربّ تعالی وکیف لا یحصل لهم ویحصل ذلک لسائر الخلق مع نقص قابلیّتهم واستعدادهم؟ فهم‰ اولی بذلک وأحری…».^[۵۴۱]

ایران

۳/۳۴

۵/۳۲

۰

۳/۰-

ماخذ: بانک جهانی، شاخص‌های توسعه جهانی، ۲۰۰۴، صص۲۵۴-۲۵۶.
شاید بتوان علت کاهش یافتن این نسبت را برای ترکیه و کمتر بودن آن را نسبت به ایران اهمیت اعتبارات خارجی به بخش خصوصی در این کشور دانست.

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

در رابطه با شاخص دوم که سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی است، مشاهده می‌گردد که در کشورهایی که آزاد سازی مالی کرده‌اند، این نسبت در اثر گذشت زمان در حال افزایش است. گذشته از این هر قدر کشور پیشرفته‌تر باشد، این نسبت بیشتر است. در مورد ایران ملاحظه می‌شود که این شاخص در سال ۱۹۹۰ منفی بوده، که حاکی از فرار سرمایه از کشور است؛ گذشته از این در سال ۲۰۰۲ این نسبت برابر صفر است.
ب) توسعه بازار مالی یک اقتصاد
اگر سیستم مالی اقتصادی به طور صحیحی فعالیت نماید، از طریق کاهش هزینه انتقال وجوه و نیز تخصیص بهینه منابع موجب افزایش رشد اقتصادی می‌گردد. در این خصوص بورس اوراق بهادار نقش مهمی در هدایت وجوه ایفا می کند. بنابراین نسبت معاملات در بورس اوراق بهادار به GDP شاخص مناسبی در این خصوص است.
جدول ۲-۹: حجم معاملات در بورس به GDP «درصد»

سال

۲۰۰۲

۱۹۹۰

کشور

استرالیا

۱/۹۳

۱/۳۵

ترکیه

۵/۱۸

۷/۱۲

ایران

۵/۸

۰

مأخذ: بانک جهانی، شاخص‌های توسعه جهانی، ۲۰۰۴،صص۲۵۴-۲۵۶.
با توجه به جدول بالا ملاحظه می‌گردد که نه تنها از سال ۱۹۹۰ تا ۲۰۰۲ این شاخص در تمام کشورهای مورد مطالعه افزایش نیافته، بلکه در کشورهایی که درآن سرکوب مالی کمتر است، این نسبت بیشتر شده است.
ج) عمق مالی و بهره‌وری
هرقدر اقتصادی، توسعه مالی بیشتری پیدا کند، استقراض غیر مستقیم سرمایه گذاران از پس‌انداز کنندگان افزایش یافته، منجر به کارایی بیشتر در اقتصاد شده و به تدریج افزایش نسبت دارایی‌های مالی به GDP را در پی دارد. در چنین شرایط موسسات مالی و تخصصی پس‌انداز بوجود می‌اید، ابزارهای مالی متنوع و بیشتری در دسترس افراد قرار گرفته و ریسک و هزینه نگهداری آنها کاهش می‌یابد. وجود بازارهای مالی این امکان را به پس‌اندازکنندگان می‌دهد که مستقیماً از بازار مالی اقدام به خرید چنین ابزارهایی نمایند.
در هر حال سیستم‌های مالی در کشورهای مختلف متفاوت بوده و هر قدر کشوری ثروتمندتر باشد، بانک‌ها موسسات مالی غیر بانکی و بازار سهام وسیع‌تر و فعال‌تر بوده و از کارایی بیشتری برخوردار است.
در هر حال سیستم‌های مالی در کشورهای مختلف متفاوت بوده و هر قدر کشوری ثروتمندتر باشد، بانک‌ها موسسات مالی غیر بانکی و بازار سهام وسیع‌تر و فعال‌تر بوده و از کارایی بیشتری برخوردار است.
دراین خصوص چهار شاخص در نظر گرفته شده است:
اعتبارات داخلی اعطا شده به وسیله سیستم بانکی به بخش خصوصی به GDP با آزادسازی مالی با توجه به بیشتر شدن نقش بانک‌ها در اعطای اعتبار، این نسبت افزایش می‌یابد.
نسبت تعهدات نقدی به GDP
تعهدات نقدی^[۱۰]، یا M₃ از مجموع M₂ و چکهای مسافرتی،‌سپرده های مدت‌دار ارزی خارجی و اوراق تجاری و سهام صندوق بازار پول به وسیله افراد مقیم بدست می‌آید.
نسبت تعهدات شبه نقدی به GDP

مشتری

1. 1. ارتباط

1. 1. مدیریت

شکل ۲-۲: اجزای CRM
منبع: Tohidi & Jabbari, 2012, p.566
الف)مشتری:
مشتری تنها منبع سودآوری حال حاضر و رشد آینده سازمان است. مشتری تنها منبع سود فعلی شرکت ورشد آینده آن است و یک مشتری خوب، یعنی کسی که با کمترین هزینه، بیشترین سود را ایجاد می­ کند، همیشه کمیاب است زیرا مشتریان قابلیت کسب اطلاعات زیادی داشته و رقابت در بازار بسیار شدید است. گاهی اوقات تشخیص مشتری واقعی مشکل است زیرا تصمیم ­گیری خرید اغلب، یک کارگروهی در فرایند تصمیم ­گیری بین شرکاء می­باشد.
ب)ارتباط:
ارتباط بین یک شرکت و مشتریانش شامل یک روابط هدایت شده متقابل و همچنین یک ارتباط مستمر است.
یک رابطه ممکن است کوتاه مدت یا بلند مدت، پیوسته یا ناپیوسته، تکراری یا غیر تکراری و نظری یا رفتاری باشد. یعنی با وجود اینکه مشتریان یک برخورد و نگرش مثبت نسبت به شرکت و محصولاتش دارند ولی رفتار خریدشان به شدت به شرایط بستگی دارد، مثلا الگوی خرید برای بلیت­های هواپیما بستگی به این موضوع دارد که آیا خریدار، بلیط را برای تعطیـلات خانوادگی می­خواهد یا برای مسافرت کاری.
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

ارتباط می ­تواند کوتاه مدت یا دراز مدت، پیوسته یا ناپیوسته، تکراری یا غیر تکراری ونظری یارفتاری باشد. CRM شامل مدیریت این ارتباط بوده و بنابراین برای شرکت‌ها بسیار ضروری و سودمند است و ارزش طول عمر مشتری ابزاری برای اندازه ­گیری این ارتباط می­باشد.
ج)مدیریت:
CRM یک فعالیت که فقط برای واحد بازاریابی محدود شده باشد نیست. به بیان دقیقتر شامل تغییرات پیوسته در فرهنگ و فرآیندهای سازمان است. اطلاعات مشتری جمع آوری شده و به شکل یک دانش منسجم در می آید که سازمان را به سوی فعالیت های بدست آمده از اطلاعات و فرصت های یک بازار سودآور هدایت کند. (Tohidi & Jabbari, 2012,p.566)
۲-۶) اصول مدیت ارتباط با مشتری
فرآیندها و برنامه های کاربردی مدیریت ارتباط با مشتری، بر اساس اصول پایه­ای به شرح ذیل می­باشد: (۲۰۰۱؛Garry & Byun)
هدف گذاری کردن تک تک مشتریان: یکی از اصول مدیریت ارتباط با مشتری این است که مشتریان دارای انتخاب فراوانی بوده وهر مشتری محصول خاص خود را می­طلبد. CRM به لحاظ اینکه بر اساس فلسفه اختصاصی و سفارشی سازی است، با هر مشتری به صورت جداگانه رفتار می­ کند. اختصاصی­سازی به این معنی است که مضامین و خدمات ارائه شده به مشتری، می­بایست بر اساس ترجیحات و رفتارهای آنان طراحی شود. این عمل موجب راحتی مشتری و افزایش هزینه های تغییر منبع^[۲۴] می­ شود.
جذب و حفظ وفاداری مشتری از طریق ارتباط شخصی: وقتی اختصاصی سازی صورت گرفت، سازمان­ها نیازمند حفظ این ارتباط می­باشند. تماس­های مستمر با مشتری، خصوصاً زمانی­که این تماس­ها برای برآورده سازی ترجیحات طراحی شوند، می ­تواند موجب وفاداری شود.
انتخاب مشتری بر اساس مفهوم ارزش طول حیات مشتری: درمدیریت ارتباط با مشتری این اصل مورد توجه قرار­گرفته است که مشتریان مختلف ارزش متفاوتی برای سازمان دارند، لذا باید سودآورترین آنها جذب و حفظ شوند. یک سازمان از طریق متمایزسازی^[۲۵] می ­تواند منابع محدود خود را برای کسب بازدهی بهتر تخصیص دهد. به طور خلاصه، اختصاصی سازی محصولات، وفاداری مشتری و انتخاب آنها بر اساس مفهوم ارزش حیات^[۲۶]، اصول اساسی اجرای CRM می‏باشند. (Garry & Byun, 2001).
۲-۷) مفروضات اساسی مدیریت ارتباط با مشتری
اقدامات مبتنی بر عادت، ایده اساسی CRM اینست که رفتار آینده مشتری توسط رفتار مشابه قبلی آنان تعیین می­ شود. به عبارت دیگر مردم مانند دیروز یا ماه قبل خود رفتار می­ کنند. این فرض تا حدی درست است و تا حدودی نادرست. با مرور زمان الگوهای رفتار تغییر می­ کند. بنابراین مسئله مهم، پیش بینی رفتار آینده است که با این کار سازمان می ­تواند به روش بهتری به تقاضا و ترجیحات درحال تغییر مشتریان خود پاسخ دهد.
اطلاعات فعلی مشتریان همیشه درست است: حفظ کیفیت اطلاعات رفتاری و جمعیت شناختی مشتریان (سن، جنس، درآمد و …) از اهمیت شایانی برخوردار است. تصمیم صحیح مستلزم داده‏ها و اطلاعات صحیح است. آیا می­توانیم به داده ­های موجود در پایگاه داده‏ها ^[۲۷]­ یا انبار داده ­ها اعتماد کرده وآن را باور کنیم؟ پایگاه داده ­های مشتری از منابع مختلف و توسط روش‌های مختلف ورودی به دست می ­آید. لازم است به مرتب سازی و پاکسازی داده ­ها به طور دوره­ای توجه و برای آن هزینه قابل ملاحظه­ای شود تا برای کاربرد در CRM مفید واقع شود.
موسسات باید به محض تغییر اطلاعات مشتریان به روز شوند برای نمونه افراد جابجا می­شوند، سطوح درآمدشان تغییر می­ کند، ازدواج، تولد و مرگ و میر اتفاق می­افتد. هر چند بسیاری از تصمیمات صحیح، گاهی از داده ­های نادرست اتخاذ می­ شود اما این، به ندرت اتفاق می­افتد.
مشتریان خواهان رفتار، خدمات و کالاهای اختصاصی و متنوع هستند: فرض اساسی CRM این است که مشتریان همیشه خواهان کالاها و خدمات منحصر به فرد هستند با این حال این فرض همیشه نمی­تواند برآورده شود، زیرا یک سازمان همیشه نمی­تواند تمام کالاها و خدمات لازم را ارائه دهد. افزون بر این به جای اختصاصی­سازی محصولات، تصمیمات خرید مشتریان برای کالاها و خدمات از یک روند خاصی تبعیت می­ کند. توسعه فناوری نیز در فرایند مربوط به تصمیم ­گیری مهم است. بنابراین برخی­ها به اهمیت ارائه کالاها وخدمات صحیح در زمان صحیح به جای ارائه کالاها و خدمات اختصاصی شده معتقدند. (الهی و حیدری،۱۳۸۴، ص۲۱)
۲-۸) مراحل و فرآیندهای مدیریت ارتباط با مشتری
در این بخش برخی دیدگاه ها در زمینه مراحل اجرا و فرایند مدیریت ارتباط با مشتری، CRM شرح داده می­ شود. فرایند مدیریت ارتباط با مشتری به سه مرحله اجرای CRM ، بهبود CRM و مدیریت کانال­های ارتباطی تقسیم شده است.
۲-۸-۱ ) اجرای CRM
بر طبق نظرات براش و برادشاو (Brash & Bradshaw,2001) برای رسیدگی به چالش­های ارتباط با مشتریان، تمام شرکتها و حتی شرکت­های کاملأ مشتری­مدار، نیازمند به داشتن سه دیدگاه ضروری برای برقراری ارتباط صحیح با مشتریان می­باشند :
ایجادCRM در بخش عملیاتی (پیشخوان^[۲۸]) تنها یک شروع است و باید شامل بخش­های پشتیبانی مانند تولید، تکمیل وارائه صورتحساب نیز باشد. برقراری ارتباطات از طریق رسانه های چندگانه^[۲۹] نیاز به زیرساخت­های فنی صحیح دارد که به شرکتها اجازه برقراری ارتباط از راهی پایدار و استوار از طریق رسانه‏های چندگانه را می­دهد.
ایجاد یک استراتژی مناسب برای مشتریان : برای یک سازمان تازه تأسیس، استراتژی «برآورده ساختن ترجیحات مشتریان در حد متوسط» استراتژی مناسبی می ­تواند باشد اما برای یک سازمان بزرگ این دستورالعمل یک فاجعه است. دراجرای CRM یک مثلث وجود دارد، هدف این مثلث این است که اطمینان حاصل شود سازمان مشتریان خود را کاملا شناخته و سپس بر اساس نیازهای مشتریان و مصلحت سازمان عمل نماید. هر سازمانی که CRM را اجرا می­ کند، باید بخش عملیاتی، پشتیبانی و سیستم تحلیلی را با یکدیگر منسجم نماید. بخش پشتیبانی نیازهای مشتریان را برطرف می­ کند به طور کلی وظایف مربوط به مشتریان در این قسمت صورتحساب، تدارکات و…است و به جز این وظایف، تماس با مشتریان در بخش عملیاتی بیشتر صورت می­گیرد.
اطلاعات مشتری
داده­پردازی
تکمیل درخواست
سفارشها

شکل ۲-۳: مثلث اجرای CRM
Bradshaw & Brash(2001),Managing customer relationship in the e-business world ,p. 522
نرم افزار تحلیلی به سازمان‏ها این امکان را می­دهد که الگوهایی برای جمع آوری داده از مشتریان بدست آورند که ستانده‏های حاصل از آن اطلاعات استراتژیک و عملیاتی است. اطلاعات استراتژیک می ­تواند درتعیین استراتژی‏های آینده استفاده شود و اطلاعات تاکتیکی (عملیاتی) به تعدیل و بهبود فعالیتهای موجودکمک می‏کند. به علاوه اطلاعات تاکتیکی در تعامل با مشتری نیز استفاده می­ شود. کانون توجه کنونی CRM بیشتر به سمت سیستم عملیاتی متمایل است.
گسترش CRM درچند رسانه، به معنی ادغام سیستم عملیاتی و قسمتهایی از سیستم پشتیبانی با کانالهای ارتباطی متفاوت است(شکل ۲-۴). که توسط روش های فنی انجام می­پذیرد و سازمان­هایی که این عمل را انجام می­ دهند، درباره زیرساختهای فنی مورد نیاز به دقت تفکر و عمل می­نمایند.

بازاریابی
فروش
خدمات
سوابق مشتری
ادغام
رسانه­های
ارتباطی

شکل ۲-۴: CRM در رسانه های چند گانه