مفاهیم اولیه در الگوریتم ژنتیک
اصول پایه
الگوریتم های ژنتیکی براساس تئوری تکاملی داروین می باشند و جواب مساله ای که از طریق الگوریتم ژنتیک حل می شود مرتباً بهبود می یابد. الگوریتم ژنتیک با یک مجموعه از جواب ها که از طریق کرموزومها نشان داده می شوند شروع می شود. این مجموعه جواب ها جمعیت اولیه نام دارند. در این الگوریتم جواب های حاصل از یک جمعیت برای تولید جمعیت بعدی استفاده می شوند. در این فرایند امید است که جمعیت جدید نسبت به جمعیت قبلی بهتر باشد. انتخاب بعضی از جواب ها از میان کل جواب ها(والدین) به منظور ایجاد جواب های جدید یا همان فرزندان بر اساس میزان مطلوبیت آن ها می باشد. طبیعی است که جواب های مناسب تر شانس بیشتری برای تولید مجدد داشته باشند. این فرایند تا برقراری شرطی که از پیش تعیین شده است مانند تعداد جمعیت ها یا میزان بهبود جواب ادامه می یابد.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

شمای کلی الگوریتم ژنتیک
١) تولید جمعیت تصادفی شامل n کروموزوم
٢) بررسی تابع هدف (x) f هر کروموزوم در جمعیت
٣) ایجاد یک جمعیت جدید بر اساس تکرار قدم های زیر:
۳-١) انتخاب دو کروموزوم والد از یک جمعیت بر اساس میزان مطلوبیت آن ها
۳-٢) درنظر گرفتن مقدار مشخصی برای احتمال اعمال عملگر تقاطعی
وسپس انجام عملیات ترکیب بر روی والدین به منظور ایجاد فرزندان. اگر هیچ ترکیب جدیدی صورت نگیرد، فرزندان همان والدین خواهند بود.
٣-۳) در نظر گرفتن احتمال جهش وسپس تغییرفرزندان با اعمال عملگرجهشی
۳-۴) جایگزینی فرزندان جدید در جمعیت جدید
۴) استفاده از جمعیت جدید برای اجراهای بعدی الگوریتم
۵) توقف اجرای الگوریتم در صورت مشاهده شرایط توقف و برگرداندن بهترین جواب در جمعیت فعلی
۶) رفتن به قدم ٢
همانطور که مشاهده می شود، اصول پایه ای الگوریتم ژنتیک بسیار عمومی است. بنابراین برای مسائل مختلف فاکتورهای مختلف زیادی وجود دارد که باید مورد بررسی قرار گیرد. اولین سؤال این است که ایجاد یک کروموزوم چگونه است؟ یا اینکه چه نوعی از کدینگ انتخاب شود؟
دوعملگر بسیار مهم و پایه ای الگوریتم ژنتیک عملگرهای تقاطعی وجهشی می باشند. سؤال بعدی این است که برای ترکیب والدین به منظور ایجاد فرزندان جدید چگونه والدین را انتخاب کنیم. این کار به طرق مختلف می تواند صورت بگیرد، اما ایده اصلی در تمامی آن ها این است که والدین بهتر انتخاب شوند، به این امید که والدین بهتر باعث ایجاد فرزندان بهتر شوند. مساله ای که ممکن است در اینجا مورد سؤال باشد این است که اگر جمعیت جدید تنها از طریق فرزندان جدید ایجاد شود، این فرایند منجر به حذف بهترین کرموزوم های نسل قبل می گردد. برای جلوگیری از این پیشامد، همیشه بهترین جواب نسل قبل را بدون هیچ تغییری به نسل جدید منتقل می کنیم.

کد کردن
الگوریتم ژنتیک بجای اینکه بر روی پارامترها یا متغیرهای مساله کارکند، با شکل کد شده آن ها بطور مناسب سر و کار دارد. روش های کدگذاری متداول در الگوریتم ژنتیک عبارتند از کدینگ باینری، کدینگ درختی، کدینگ ارزشی و کدینگ جهشی. تعداد بیت هایی که برای کدگذاری متغیرها استفاده می شود وابسته به دقت مورد نظر برای جواب ها، محدوده تغییرات پارامترها و رابطه بین متغیرها می باشد.

انواع کدینگ
کدینگ به دو صورت کلی می باشد :
کدینگ مستقیم
در این روش کل یک جواب به عنوان یک کروموزوم در نظر گرفته می شود. برای مسائل پیچیده چنین روشی مناسب نیست، زیرا عملگرهای ژنتیکی بخاطرگستردگی زیاد فرزندان، غیرکاربردی می شوند و در نتیجه منجر به جواب های غیرقابل قبول و غیرقانونی می شوند.
کدینگ غیرمستقیم
در این روش تنها قسمتی از یک جواب بصورت یک کروموزوم کد می شود.

روش های کدینگ
کدینگ باینری
این نوع کدینگ، متداولترین نوع کدینگ می باشد. در این روش کدگذاری، هر کروموزوم یک رشته از بیت های شامل ٠و ١ می باشد. کدینگ باینری می تواند حالت های زیادی را پوشش دهد.
شکل ۳- ۱: کدینگ باینری
از طرف دیگر این نوع کدینگ برای خیلی از مسائل حالت طبیعی ندارد و اغلب اوقات لازم است که بعد از تقاطع و جهش اصلاحاتی صورت بگیرد.

کدینگ جهشی
این نوع کدینگ می تواند در مسائل ترتیبی نظیر مساله فروشنده دوره گرد یا مساله ترتیب کارها بکار رود. در کدینگ جهشی، هر کروموزوم یک رشته از اعداد می باشد. شکل زیر نمونه ای از این نوع کدینگ را نشان می دهد.
شکل ۳- ۲: کدینگ جهشی
کدینگ جهشی تنها برای مسائل ترتیبی مفید است حتی برای همین مسائل نیز گاهی اوقات باید تقاطع ها و جهش های اصلاحی به منظور ایجاد کروموزوم های سازگار و مناسب انجام شود.

کدینگ ارزشی
این نوع کدینگ درمسائلی که در آن ها مقادیر پیچیده نظیر اعداد حقیقی بکارمی روند استفاده می شود. استفاده از کدینگ باینری برای چنین مسائلی بسیار سخت می باشد. در کدینگ ارزشی هر ژن یک کروموزوم ارزش خاصی دارد. این پارامتر باارزش می تواند عدد، حرف یا کلمه باشد. در این نوع کدینگ نیاز به توسعه عملگرهای جابجایی و جهش جدیدی برای مسائل خاص می باشد.
شکل ۳- ۳: کدینگ ارزشی

تعریف و تقسیم وزن بر آن سبب قرارگرفتن مقادیر وزن­ها در بازه ]۱و۰[ می­ شود. در رابطه فوق مجموع برای تمامی پیکسل­های واقع در پنجره r*r به مرکزیت پیکسل i ام محاسبه می­ شود. اندازه پارامتر h که

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

تعیین­کننده میزان نزول جمله نمایی در روابط فوق است، تأثیر بسزایی در نحوه جمع­آوری اطلاعات غیرمحلی دارد. اگر اندازه این پارامتر مقدار بزرگی در نظرگرفته شود، موجب بخش­بندی نادرست جزئیات تصویر شده و لبه­ها و جزئیات در تصویر بخش­بندی­ شده به خوبی مشخص نمی­شوند و در صورت کوچک انتخاب ­شدن h، تصاویر نویزدار به خوبی بخش­بندی نشده و تأثیر نویز در تصویر بخش­بندی ­شده مشهود خواهد بود. در این پژوهش پارامتر h² را برابر با:

(۵-۶)

درنظر گرفته­ایم که در آن، a ضریب با مقدار ۲ و _Mλ کوچکترین مقدار ویژه ماتریس کواریانس داده ­های تکه­های تصویر استخراج ­شده از تصویر ورودی است. در تعیین پارامتر h از روشی مشابه به تخمین واریانس نویز استفاده کرده­ایم. ابتدا تصویر ورودی به تکه­هایی با اندازه­ های برابر تقسیم شده و تکه­های با اندازه­ های ۷*۷ جمع­آوری و پس از کسر میانگین تکه­ها از هر کدام از آنها، ماتریس کواریانس توزیع تکه­های تصویر به دست می ­آید. حاصلضرب ریشه دوم کوچکترین مقدار ویژه ماتریس کواریانس و عدد a طبق فرمول فوق، به عنوان پارامتر ^۲h در محاسبه وزن پیکسل­های تصویر انتخاب می­ شود.
۵-۱-۲ محاسبه مقدار ویژگی میانگین وزن­دار غیرمحلی
مقدار ویژگی میانگین وزن­دار غیرمحلی که برای خوشه­بندی پیکسل­های تصویر به کار می­رود، برای پیکسل i ام به صورت:

(۵-۷)

که در آن w_ij وزن نسبت داده ­شده به پیکسل j ام داخل پنجره r*r حول پیکسل i، y_j مقدار شدت روشنایی پیکسل j ام در تصویر نویزدار و W_i^r، پنجره r*r از تصویر ورودی به مرکزیت پیکسل i است، به دست می ­آید. در واقع با محاسبه ویژگی میانگین وزن­دار غیرمحلی، اطلاعات مکانی و روابط همسایگی پیکسل­ها در پنجره بزرگی از تصویر حاصل می­گردد که در مرحله خوشه­بندی به عنوان ویژگی پیکسل­ها به کار می­رود.
۵-۲ ترکیب الگوریتم رقابت استعماری و الگوریتم k-means
الگوریتم خوشه­بندی k-means یکی از ساده­ترین روش­های دسته­بندی داده ­ها به شمار می­رود که با تکرار دو مرحله تخصیص داده ­ها به خوشه ­ها و به روزرسانی مراکز خوشه ­ها، سعی در کمینه­سازی تابع هدف مجموع فواصل داده ­ها از مراکز خوشه ­ها دارد. به دلیل اینکه تابع هدف دارای کمینه­های محلی^[۳۷] زیادی است، امکان همگرا شدن الگوریتم و قرارگیری در کمینه­های محلی تابع هدف زیاد بوده و در هر بار اجرای الگوریتم با مراکز اولیه خوشه­های مختلف، جواب­های متفاوتی به دست می ­آید. از الگوریتم­های­ تکاملی در مسائل
بهینه­سازی گوناگون به منظور دستیابی به جواب بهینه سراسری استفاده می­گردد. همین انگیزه­ای شد تا از الگوریتم رقابت استعماری بهبود یافته برای جستجوی مراکز بهینه خوشه­های داده ­های پیکسل­های تصویر جهت خوشه­بندی آنها بهره گیریم. خوشه­بندی داده ­ها با بهره گرفتن از ویژگی­هایی از آنها مانند شدت روشنایی پیکسل­ها انجام می­گیرد و در این پژوهش علاوه بر ویژگی­ شدت روشنایی، روابط همسایگی پیکسل­ها نیز جهت افزایش دقت بخش­بندی، به کار رفته است.
از تابع هدف الگوریتم k-means در بخشی از تابع هزینه الگوریتم رقابت استعماری پیشنهادی استفاده شده و الگوریتم رقابت استعماری بهبود یافته سعی در کمینه­سازی هزینه مجموع فواصل پیکسل­ها از مرکز خوشه­ای که در قلمرو آن قرار گرفته­اند، در فضای ویژگی­ها، دارد. علاوه بر استفاده از تابع هدف الگوریتم
k-means جمله دیگری نیز در محاسبه تابع هزینه الگوریتم پیشنهاد شده به کار رفته که در ادامه تابع هزینه و جزئیات الگوریتم پیشنهادی که با نام NLICA نامگذاری گردیده، به طور کامل بررسی می­ شود.
۵-۳ الگوریتم رقابت استعماری بهبود یافته پیشنهادی برای بخش­بندی تصویر
عملگرهای اصلی در الگوریتم رقابت استعماری شامل جذب مستعمرات به سمت استعمارگر، انقلاب و رقابت استعماری می­باشد. همچنین این الگوریتم با جمعیتی از آرایه­های متغیرهای مسئله شروع می­گردد. هر کدام از این آرایه­ها در الگوریتم رقابت استعماری کشور و هر یک از خانه­های آرایه که شامل متغیری از مسئله است، در اصطلاح ویژگی از کشور مانند فرهنگ آن نامیده می­ شود. در ادامه با ساختار کشورها یا اصطلاحاً کدگذاری روش NLICA برای بخش­بندی تصویر آشنا شده و عملگرهای جذب و انقلاب تغییر یافته الگوریتم رقابت استعماری معرفی و شرح داده می­شوند.
۵-۳-۱ کدگذاری
ساختار کشورها برای مسئله حل ­شده در این پژوهش به صورت آرایه­ای از مراکز خوشه ­ها^[۳۸] است. تعداد
خانه­ها به تعداد خوشه­های مشخص ­شده توسط کاربر و هر خانه شامل مرکز یک خوشه (ویژگی میانگین غیرمحلی آن مرکز خوشه) می­باشد. مقدار ویژگی میانگین وزن­دار غیرمحلی عددی در بازه ۰ و ۱ و در نتیجه مقدار هر کدام از خانه­های کشور عددی اعشاری بین ۰ و ۱ است. نمونه ­ای از ساختار یک کشور در روش پیشنهادی در شکل ۵-۵ نشان داده شده است.
شماره خوشه
۱ ۲ ۳ ۴ ۵ … k

۰٫۶۷

۱

۰٫۳۴

۰

۰٫۸

۰٫۲

ورودی ها و خروجی های تحقیق شامل

نهاده ها: هزینه های پرسنلی، هزینه اداری شعبه، تعداد کارکنان شعبه، میانگین سابقه کار کارکنان شعبه
ستانده ها: میزان سپرده ها، ارائه خدمات، میزان تسهیلات.

پیشینه تحقیق

در پژوهشی تحت عنوان “بررسی کارایی بانک های تجاری در ایران و عوامل نهادی موثر بر آن” که توسط امیری و همکاران(۱۳۸۵) انجام شده است؛ ضمن ارائه و تحلیل نتایج تحقیقات انجام شده در زمینه کارایی بانک های تجاری، شاخص عدم کارایی در مورد بانک های صادرات و سپه محاسبه شده است. هدف گذاری بانک ها در جهت جذب هرچه بیشتر سپرده، به عدم کارایی آنها منجر شده است. سیاستگذاری اغلب بانک ها در جهت افزایش دارایی های ثابت درست نیست. در زمینه نیروی انسانی نیز سیاست گذاری های نظام بانکی قابل نقد است. همچنین در این مقاله به بررسی مهم ترین عوامل محیطی و نهادی موثر بر نظام بانکی ایران پرداخته شده است. محیط اقتصادی و سیاسی ایران محدودیت های زیادی بر بانک ها تحمیل نموده است. نحوه حکم رانی موجود در نظام بانکی ایران قادر به ایجاد شرایط لازم برای حفظ حقوق سپرده گذاران نیست. از این رو برای تکمیل فرایند اصلاحات نظام مالی ایران، توجه به شرایط نهادی و بهبود حکم رانی در نظام بانکی ضروری است.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

هادیان و همکارانش (۱۳۸۷) در پژوهشی با عنوان “تخمین و مقایسه بهره وری شعب سازمان تامین اجتماعی تهران” بهره وری شعب تامین اجتماعی استان تهران را با بهره گرفتن از روش تحلیل پوششی داده ها در فاصله سالهای ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۳ مورد بررسی قرار دادند. یافته های آنها نشان داد که در طول دوره مورد بررسی میانگین تغییرات کل معادل۰۲۱/۱ بوده است. با توجه به اینکه عدد بدست آمده بزرگتر از یک می باشد دلالت بر بهبود بهره وری در طی دوره مورد مطالعه دارد. همچنین نتایج حاصل از مدل تحلیل پوششی داده ها حاکی از تاثیر پذیری تغییرات بهره وری کل از تغییرات تکنولوژیکی می باشد. تغییرات کارایی مدیریتی و کارایی مقیاس در رتبه های بعدی قرار گرفتند.
مهرافشان (۱۳۸۸) در پژوهشی با عنوان”” در سال ۱۳۸۸ کارایی شعب تامین اجتماعی استان گیلان را مورد بررسی قرار داد. با بهره گرفتن از مدل با بازده به مقیاس متغیر (BCC) و SBM کارایی واحدهای مختلف سازمان تأمین اجتماعی استان گیلان طی دو دورۀ تابستان ۸۷ و پاییز ۸۷ ارزیابی و شعب کارآمد و ناکارآمد تعیین و نقاط قوت و ضعف آنها مشخص و با بهره گرفتن از مدل AP و SBM واحدهای کارآمد رتبهبندی گردید. طبق یافته های پژوهش نقاط قوت شعب کارآمد در وصولیهای مصوب و تعداد کارگاههای فعال و تعداد بیمهشدگان و نقاط ضعف شعب ناکارآمد در کسری وصول نسبت به مصوب و قطع بیمه بیکاری بوده است.
آماده و همکاران در سال (۱۳۸۸) تحقیقی تحت عنوان، رتبه بندی استان های کشور از لحاظ کارایی فنی بخش صنعت با بهره گرفتن از روش تحلیل پوششی داده ها، را به انجام رساندند. در این مقاله با بهره گرفتن از روش تحلیل پوششی داده ها، کارایی فنی بخش صنعت استان های کشور برآورد شد و سپس بر اساس نتایج حاصل استان های کشور رتبه بندی شدند. دوره تحلیل سال های ۱۳۷۵-۸۳ را شامل می شود. نتایج نشان داد که استان های بوشهر، خوزستان، هرمزگان و کرمان بالاترین کارایی فنی را دارا هستند. پس از آن استان های صنعتی مثل تهران، اصفهان، مرکزی و آذربایجان شرقی قرار دارند. میانگین کارایی فنی بخش صنعت ۲۸ استان در فاصله زمانی ۷۵-۸۳ برابر ۷/۶۲ درصد برآورد شده است.
نصر اصفهانی و رضوی (۱۳۸۹) نیز پژوهشی با عنوان ” بررسی و مقایسه کارایی و بهره وری شرکت های خودروسازی با روش تحلیل پوششی داده ها” را به انجام رسانیدند. این پژوهش به بررسی کارایی و بهره وری شرکتهای خودروسازی پرداخته و با بهره گرفتن از آمار و اطلاعات این شرکتها از سال ۱۳۸۳ تا ۱۳۸۷ کارایی و بهره وری ۵ شرکت خودروسازی را با روش تحلیل پوششی داده ها محاسبه کرده است .نتایج این تحقیق نشان دهنده کاهش بهره وری صنعت خودروی کشور در سالهای مورد بررسی تحقیق، تغییرات کارایی فنی و مقیاسی و کارایی در مدیریت و همچنین سرعت کم تحولات تکنولوژی در صنعت خودرو میباشد.
میرجلیلی و همکاران در سال ۱۳۸۹، تحقیقی را تحت عنوان،بررسی و تعیین کارایی صنایع استان یزد با بهره گرفتن از روش تحلیل پوششی داده ها ، به انجام رساندند. ایشان در تحقیق خود با توجه به آمار ورودی ها و خروجی های تولیدی منتخب در ۲۰ فعالیت اصلی صنعتی استان یزد، به ارزیابی کارایی آنها پرداختند. به این منظور، کارایی صنایع استان یزد با دو روش CCR (بازده به مقیاس ثابت) و BCC (بازده به مقیاس متغیر) محاسبه شده است. در روش CCR نتایج نشان می دهد که ۴ فعالیت صنعتی کارا و بقیه ناکارا می باشند. طبق نتایج این روش صنعت تولید زغال کک، پالایشگاه های نفت و سوخت های هسته ای کاراترین می باشند. همچنین، طبق نتایج بدست آمده از روش BCC، ۵ فعالیت صنعتی کارا و بقیه ناکارا می باشند. نتایج این روش شان می دهد که صنعت انتشار، چاپ و تکثیر رسانه های ضبط شده کاراترین صنعت می باشد. صنعت تولید محصولات فلزی فابریکی بجز ماشین آلات و تجهیزات طبق نتایج هر دو روش ناکاراترین صنعت استان یزد مشخص گردیده است. همچنین مقایسه بین نتایج دو روش حاکی از نزدیک بودن آنها در اغلب موارد دارد. در ادامه به رتبه بندی واحدهای کارا به بررسی و تحلیل نتایج و چگونگی افزایش کارایی صنایع ناکارا به وسیله صنایع مرجع پرداخته شده است.
فرشادمهر و همکاران (۱۳۹۰) در تحقیقی تحت عنوان “ارائه مدلی جهت محاسبه کارایی ادارات خدمات انفورماتیک مدیریت های شعب بانک ملت و هریک از مولفه های زیر مجموعه با بهره گرفتن از روش تحلیل پوششی داد ها” به سنجش کارایی ۳۸ اداره خدمات انفورماتیک بانک ملت و واحدهای زیرمجموعه آنها پرداخته شده است .ابتدا طی فرایندهای مختلف شاخص های ورودی و خروجی شناسایی و با بهره گرفتن از تکنیک دلفی و منطق فازی، اعتبار و ضریب اهمیت شاخص ها مشخص گردید سپس با ترکیب سه مدل راسل اصلاح شده، ارزیابی کارایی مؤلفه ای و مدل رتبه بندی اندرسون- پترسون و افزودن محدودیت وزنی، مدل پیشنهادی جهت سنجش کارایی و رتبه بندی این ادارات استخراج گردید و عملکرد این ادارات در سال ۸۸ مورد ارزیابی قرار گرفت.
طلوعی و همکاران (۱۳۹۰)، با توجه به اهمیت بانک ها به عنوان شریان اقتصادی جامعه تحقیقی تحت عنوان “ارائه مدل مناسب تحلیل پوششی داده ها در ارزیابی عملکرد شعب بانک های خصوصی ” را به انجام رسانده اند؛ که در آن با رویکرد جدیدی به ارزیابی عملکرد شعب بانک ها پراداخته اند. در این پژوهش به بانک از منظر سازمانی با نگرش تولیدی -واسطه ای به صورت توام پرداخته شده است. علاوه بر آن با بکار گیری ستاده ی نامطلوبی همچون مطالبات معوق و تاثیر آن بر کارایی اقدام به ارزیابی عملکرد نه تنها با معیار ها و شاخصهای مثبت، بلکه معیار های منفی نیز لحاظ شده است.
طحاری و همکاران در سال ۱۳۹۰ به تحقیقی تحت عنوان، ارائه یک مدل ترکیبی از تحلیل پوششی داده ها و برنامه ریزی آرمانی برای بهبود سنجش کارایی واحدهای تصمیم گیری (مطالعه موردی: شعب بانک)، پرداخت. در این پژوهش، اساس مدل سازی تکنیک تحلیل پوششی داده ها تشکیل داده، ولی به منظور افزایش دقت در ارزیابی عملکرد واحدهای تصمیم گیری و شناسایی دقیق واحدهای کارا و ناکارا، از یک مدل که از ترکیب تکنیک تحلیل پوششی داده ها و برنامه ریزی آرمانی طراحی و ساخته شده است، استفاده و عملکرد واحدها از منظر این مدل سنجیده شده است. واحدهای مورد ارزیابی این پژوهش مربوط به شعب یکی از بانک ها می باشد که نتایج حاصل از آن توانایی- بالاتر مدل ترکیبی را در تفکیک واحدهای بانکی نسبت به مدل های پایه ای نشان می دهد.
یعقوبی، حسن. (۱۳۹۰). در پژوهشی به دنبال ارزیابی کارایی واحدهای ارزی بانک کشاورزی با بهره گرفتن از روش های ترکیبی BSC,DEA و AHP در سال ۱۳۸۹ بوده است. در این راستا، با مطالعه شاخص های استفاده شده برای ارزیابی بانک ها و با کمک خبرگان حوزه ارزی، پنج شاخص تعداد پرسنل، جمع کل ساعات آموزشی کارکنان، میزان سود عملیاتی، تعداد حساب های ارزی و متوسط تعداد ارائه خدمات ارزی مهم در روز، در چهار منظر روش کارت امتیازی متوازن انتخاب گردید. سپس با بکارگیری روش تحلیل پوششی داده ها، کارایی واحدهای اشاره شده مورد ارزیابی قرار گرفت. نتایج تحقیق حاکی از آن است که ۵۷٫۱۴% از واحدهای ارزی، کارا و بقیه ناکارا هستند. در پایان با بهره گرفتن از روش ترکیبی /DEA AHP واحدهای ارزی بانک کشاورزی به طور کامل رتبه بندی شدند.
تحقیقات خارجی
شرمن و لاندینو^[۲۴](۱۹۹۵). این مطالعه با هدف اندازه گیری کارایی ۳۳ شعبه یک بانک تجاری صورت گرفت. نهاده های مورد استفاده در این پژوهش عبارت بودند از: تعداد تحویل داران، تعداد کارکنان خدماتی، مدیر شعبه، هزینه های عملیاتی بانک بجز هزینه های پرسنلی و اجاره و زیر بنای شعبه.
همچنین، ستانده های مورد استفاده در این مطالعه در ۵ گروه به شرح زیر طبقه بندی شده بودند.:
سپرده ها، برداشت ها، چک های وصول شده، چک های بانکی، چک های مسافرتی، وام ها، حساب های جدید(مدت دار، پس انداز، گواهی سپرده) و کارکرد شبانه شعب.
نتایج این پژوهش نشان می دهد که از میان ۳۳ شعبه مورد مطالعه، تعداد ۲۳ شعبه کارا بوده اند و با کارا نمودن شعب باقیمانده می توان هزینه ای بیش از ۹ میلیون دلار صرفه جویی نمود.
کرکوود ونحم^[۲۵] (۲۰۰۴) نیز پژوهشی باعنوان “کارایی بانکداری استرالیایی ورابطه آن با بازده سهام ” را به انجام رسانیدند. دراین تحقیق کارایی و هزینه بانک های استرالیایی، طی سالهای ۱۹۹۵ تا۲۰۰۲ با بهره گرفتن از مدل های تحلیل پوششی داده ها، مورد بررسی قرار گرفت. نتایج تجربی نشان می دهد که بانک های اصلی و بزگتر کارایی بهتری نسبت به بانک های منطقه ای تجربه کرده اند، در این تحقیق سعی شده است که رابطه بین کارایی و بازده سهام با به کارگری روشی که نسبت به روش های پذیرفته قبلی ممتازتر (روش DEA )است مشخص گردد.
اوبرهلزر و دروستویزن^[۲۶] (۲۰۰۴). در مطالعه ای با عنوان مطالعه تجربی اندازه گیری کارایی و سودآوری بانک ها ” کارایی و نیز عملکرد بانک های بزرگ آفریقای جنوبی را محاسبه نمودند. روش مورد استفاده پژوهشگران در این مطالعه روش تحلیل فراگیر داده ها بوده است. فرض صفر این مطالعه نبود ارتباط معنادار بین استفاده از روش تحلیل فراگیر داده ها و نیز تحلیل مالی بانک ها می باشد. داده های مورد استفاده در این مطالعه نیز در ۳۶ ماه از ۴ بانک اصلی آفریقای جنوبی، جمع آوری شده است.
در این مطالعه، ستانده های بانکی شامل درآمدهای ناشی از بهره و درآمدهای غیر بهره ای و نهاده های مورد استفاده شامل ارزش بهره های پرداخت شده، کل هزینه های عملیاتی ( به جز هزینه نیروی کار، بهره های پرداخت شده و استهلاک)، تعداد کارمندان بانک و ارزش دارایی های ثابت بانک است. در پایان، کارایی محاسباتی با شاخص های مالی بانک ها مقایسه و پیشنهادهایی نیز ارائه شده است.
یانگ و چانگ (۲۰۰۸) در پژوهشی با عنوان ” استفاده از تحلیل پنجره ای داده ها جهت محاسبه کارایی بنگاههای مخابراتی تایوان” با کاربرد تحلیل پنجره ای داده ها اقدام به اندازه گیری کارایی بنگاه های مخابراتی تایوان در دوره (۲۰۰۵-۲۰۰۱) با فرض بازدهی متغیر نسبت به مقیاس نمودند. نتایج تحقیق آنها نشان می دهد کارایی مقیاس در سطح بالایی قرار دارد ولی کارایی تکنیکی در سطح پایینی است و سیاست های دولت در خصوصی سازی تاثیر مثبتی در افزایش کارایی و قدرت رقابتی بازاری این بنگاه ها داشته است.
مهش^[۲۷] (۲۰۰۸) در تحقیقی، کارایی صنعت بیمه هند را پس از آزادسازی با بهره گرفتن از تحلیل پوششی داده ها، مورد مطالعه قرار داده است . در این تحقیق کار آیی فنی و مقیاس دوازده شرکت عمومی بیمه در هند از سال مالی با بهره گرفتن از ۲۰۰۲-۲۰۰۳ تا ۲۰۰۵-۲۰۰۶تحلیل پوششی داده ها مورد مقایسه قرار گرفته است . در میان بیمه کننده های عمومی، هند جدید تنها شرکتی است که دارای کارا یی فنی در شرایط بازده ثابت به مقیاس (CRS) و بازده متغیر به مقیاس (VRS) بر اساس مدارک نمی باشد ؛ اما شرکت HDFC Chubb برای سه سال آخر مالی در هر دو حالت CRS و VRS از کارآیی ۱۰۰ % برخوردار بود. نتایج میانگین کار آیی نشان می دهد که به هر حال بیمه کننده های خصوصی، عقب تر از بیمه کننده های عمومی هستند، آنها به سرعت در حال رشد بو ده و به نظر می رسد که امتیازات کارایی بیمه کننده های عمومی و خصوصی در حال نزدیک شدن به هم است.
ایزیدرو و نارسیزو^[۲۸] (۲۰۰۸) در تحقیقی با عنوان ” سودمندی اطلاعات حسابداری در ارزیابی کارایی فنی در شرکتهای تعاونی کشاورزی” در صدد جستجوی دو هدف برآمدند: نخست استفاده از تکنیک تحلیل پوششی داده ها به منظور ارزیابی کارآیی شرکتهای تعاونی کشاورزی بوده و هدف دوم بررسی قابلیت این تکنیک به عنوان مکمل تجزیه و تحلیل نسبت مالی و اقتصادی سنتی است. به منظور دستیابی به این اهداف، مطالعه موردی با بهره گرفتن از اطلاعات ۲۷۴ شرکت تعاونی در طول سه سال مالی (۲۰۰۱-۲۰۰۳) صورت گرفته است . نتایج نشان می دهد که معیارهای کارایی بدست آمده از تکنیک DEA)) مکمل مناسب برای تجزیه و تحلیل اقتصادی شرکتهای تعاونی کشاورزی محسوب می شود.
چن وهمکاران در سال (۲۰۱۳) به تحقیقی تحت عنوان “تجزیه و تحلیل عملکرد کسب و کار بانکی و ریسک بازار با بهره گرفتن از DEAفازی” پرداختند. این پژوهش قصد گسترش کاربرد مدل اندازه گیری فازی مبتنی بر اسلک (SBM فازی) دارد . نمرات بهره وری برآورد شده توسط مدل SBM فازی تابع به فرم تابعی هستند ، که ناحیه مقداری بهره وری را در درجات مختلفی از اعتماد به نفس فراهم می کند، که مطابق با مشخصه پیش بینی خطر است و دستاورد مدیریت بانکداری تایوان تحت ریسک بازار را برآورد میکند.

فصل سوم: روش اجرای تحقیق

۳-۱ مقدمه

در انسان میل به دانستن و کشف حقایق حالت فطری دارد و همین امر یکی از عوامل مؤثر در پیشرفت تحقیق و ایجاد روش های مختلف بوده است. تحقیق و پژوهش برای آگاهی و شناخت مجهولات و پی بردن به مسائل ناشناخته صورت می گیرد. برای شناخت مجهولات و حل مسائل راه های مختلفی وجود دارد و روش تحقیق در واقع همان بکارگیری راه و روش خاصی است که اطلاعات مناسب تر و بیشتری را درباره موضوع مورد مطالعه فراهم می نماید و عوامل و علل مرتبط بدان را مشخص می نماید.بنابراین در این فصل به تشریح و توضیح و توجیه روش تحقیق و همچنین تعریف جامعه آماری و چگونگی جمع آوری اطلاعات و محاسبه و اندازه گیری متغیرها می پردازیم تا در فصل چهارم با اندازه گیری آنها به روشی که در این فصل بیان می شود به بررسی نتایج رسیده و راهکارهای پیشنهادی را با توجه به آنها ارائه کنیم.

۳-۲ نوع تحقیق

قبل از هر تحقیقی ضروری است تا زمینه ی تحقیق، روش سنجش و هدف تحقیق مشخص شود. مطالعه حاضر تحلیلی، از نظر زمانی بصورت مقطعی و به لحاظ استفاده از تکنیک تحلیل پوششی داده ها از نوع کمی و از لحاظ اهداف تحقیق کاربردی می باشد،زیرا یافته های حاصل از این پژوهش مبنای توصیه پیشنهاداتی برای شعب بانک کشاورزی استان گیلان و همچنین سایر شعب بانک ها در سطح کشور خواهد بود. بر اساس روش تحقیق، نوع تحقیق میدانی است، زیرا مطالعاتی که انجام خواهد گرفت به صورت نظام یافته بوده و بر اساس آن به سوالات پاسخ می دهد.
به منظور انتخاب روش تحقیق مناسب برای انجام مطالعه، بررسی موضوع و اهداف از الزامات می باشد. هدف اصلی ما در تحقیق حاضر اندازه گیری کارایی شعبه های بانک کشاورزی استان گیلان می باشد. به منظور تعیین و تشخیص میزان کارایی، شناسایی عوامل موثر بر کارایی ضروری می باشد. تعیین ورودی ها و خروجی هایی که به بهترین نحو نشان دهنده کارایی نواحی باشند از ضروریات تحقیق حاضرمی باشد. در جهت دستیابی به اهداف بالا مشاهده و مصاحبه با مدیران و کارکنان شعبه های مختلف در سرلوحه کارقرار گرفت.روش محقق طی چند مرحله به صورت زیر بیان می شود که مشخصات مطلوب سیستم اندازه گیری کارایی را بیان می کند؛ شامل:
دوره ارزیابی براساس سهولت دسترسی به اطلاعات و اهداف مدیریت از ارزیابی کارایی مشخص گردیده است.
مشاهده و مصاحبه با مدیران و کارکنان شعبه های بانک کشاورزی و همچنین بهره گیری از نظرات کارشناسان.
تعیین ورودی ها و خروجی هایی که به بهترین نحو نشان دهنده کارایی باشند.
جمع آوری اطلاعات به منظور معنا دادن به مشاهدات.
اندازه گیری کارایی بااستفاده ازروش تحلیل پوششی داده ها.

۳-۳جامعه تحقیق

در تحقیق حاضر، جامعه آماری شامل تمامی شعب بانک کشاورزی استان گیلان (۶۶ شعبه) که در سال ۱۳۹۲ مشغول به فعالیت بوده اند و اطلاعات لازم در ارتباط با آنها در سرپرستی بانک موجود می باشد.

۳-۴ نمونه تحقیق

در صورتی نتایج تحقیق از اعتبار لازم برخوردار خواهد بود که مجموع متغیرها (عامل تولید و محصول) از سه برابر مشاهدات (بنگاه ها) کوچکتر باشد؛ به عبارت دیگر رابطه زیر برقرار باشد:
تعداد واحدهای مورد بررسی(DMUs) ≥ (تعداد نهاده ها+ تعداد ستانده ها) ×۳
۳۲≥ ۳ ×(۴+۳)
به کار نگرفتن رابطه فوق در عمل موجب می شود که تعداد زیادی از واحدها بر روی مرز کارا قرار گیرند و به عبارت دیگر، دارای امتیاز کارایی یک شوند، در نتیجه قدرت تفکیک مدل کاهش می یابد. مدل خوب مدلی است که قدرت تفکیک پذیری بالایی داشته باشد. به این معنا که تفاوت میان میزان کارایی واحدهای مختلف را تشخیص دهد (مهرگان، ۱۳۹۱، ۷۰).
از آنجایی که تعداد شعب بانک کشاورزی در شهرهای بزرگ از جمله رشت، بیشتر از سایر شهر ها بود، جهت داشتن بررسی دقیق تر و جلوگیری از تمرکز بر شهری خاص، در تعیین نمونه مورد بررسی، از هریک از شهرها، یک شعبه (غیر از شهر رشت که چند شعبه بزرگ مد نظر قرار گرفت) در نظر گرفته شد.
که با توجه به رابطه فوق و با دسترس بودن اطلاعات مربوط، تعداد ۳۲ شعبه بانک کشاورزی استان، به عنوان نمونه در نظر گرفته شد.

۳-۵ روش جمع آوری اطلاعات

در هر تحقیق و پژوهش پس از تعیین روش تحقیق، جامعه و یا نمونه آماری به جمع آوری اطلاعات می پردازند که این خود روش های گوناگونی دارد که در برخی پژوهش ها صرفا از یک نوع روش استفاده می شود و در برخی دیگر بصورت ترکیبی، در این پژوهش از روش های زیر استفاده شده است:
روش کتابخانه ای: در این روش از کتابخانه های دانشگاه آزاد و سایر کتابخانه هایی که امکان وجود مطالب بوده است، استفاده شده است .
با توجه به این که در برخی مراحل پژوهش نیاز به پرسش و پاسخ با صاحب نظران آن مقوله بوده است، از نظریات کارشناسان این مجموعه استفاده شده است.
استفاده از مطالب اینترنتی و مشاهده مستقیم نیز در برخی موارد از جمله روش های جمع آوری اطلاعات ما بوده است. سایت بانک کشاورزی استان گیلان حاوی مطالب ارزنده ای در این زمینه بوده است.
در این تحقیق داده های مورد نیاز برای سال مورد بررسی (۹۲) با مراجعه به شعبات بانک کشاورزی استان گیلان جمع آوری شد. از آنجا که در مسیر انجام تحقیق از داده های واقع، اسناد، مدارک و آمارهای عملکردی شعبه ها بهره گرفته خواهد شد، بررسی روایی و پایایی موضوعیت نداشت. با توجه به اینکه برای اندازه گیری کارایی از روش تحلیل پوششی داده ها استفاده می شود و همچنین کارایی، نسبت موزون کل خروجی ها به کل نهاده ها می باشد؛ بنابراین تشخیص صحیح و درست ورودی ها و خروجی هایی که به بهترین نحو نشان دهنده کارایی نواحی می باشد از الزامات می باشد. به عبارت دیگر شاخص اندازه گیری کارایی در این تحقیق ورودی ها و خروجی های هر واحد می باشد.

۳-۶ ابزار گردآوری اطلاعات

۱-۲- سوالات تحقیق:

مشارکتهای مردمی چه تاثیری در توسعه خدمات شهری دارد؟
بین مشارکتهای مردمی چه تاثیری در عمران شهری دارد؟
بین مشارکتهای مردمی چه تاثیری در توسعه فرهنگی و اجتماعی دارد؟
بین مشارکتهای مردمی چه تاثیری در توسعه زیست محیطی دارد؟

۱-۳- فرضیه های تحقیق:

بین مشارکتهای مردمی و توسعه خدمات شهری رابطه معنی دار وجود دارد
بین مشارکتهای مردمی و عمران شهری رابطه معنی دار وجود دارد
بین مشارکتهای مردمی و توسعه فرهنگی و اجتماعی رابطه معنی دار وجود دارد
بین مشارکتهای مردمی و توسعه زیست محیطی رابطه معنی دار وجود دارد

۱-۴- اهداف تحقیق:

۱- بررسی وضعیت مشارکتهای مردمی در منطقه چهار اردبیل
بررسی چگونگی تاثیر مشارکتهای مردمی در توسعه شهری
ارائه راهکارهایی جهت بهره مندی شهرداری از مشارکتهای مردمی

۱-۵- نوع روش تحقیق :

از اصطلاح روش تحقیق معانی خاص و متمایزی در متون علمی استنباط می شود که یکی از تعاریف جامع بصورت زیر می باشد :
روش تحقیق مجموعه ای از قواعد ، ابزار و راه های معتبر(قابل اطمینان) و نظام یافته برای بررســـی واقعیت ها ، کشف مجهولات و دستیابی به راه حل مشکلات است. (خاکی ، ۱۳۸۲: ۱۲۲)

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

با هر تحقیق ، تلاشی سیستماتیک و روشمند به منظور دست یافتن به پاسخ یک پرسش یا راه حلی برای یک مساله است. که بر این اساس تحقیقات صورت گرفته را براساس هدف از انجام تحقیق می توان طبقه بندی نمود. این تحقیق بر مبنای هدف جزء تحقیقات کاربردی می باشد.
طبقه بندی دیگر برای تحقیقات انجام گرفته ، برحسب روش انجام تحقیق می باشد که تحقیق حاضر به روش تحقیق همبستگی انجام می گیرد. در تحقیق همبستگی هدف اصلی آن است که مشخص شود آیا رابطه بین دو یا چند نفر متغیر وجود دارد و اگر این رابطه وجود دارد اندازه و حد آن چقدر است. (خاکی ، ۱۳۸۲: ۱۲۴) در این روش همبستگی دو متغیر اصلی تحقیق یعنی مشارکتهای مردمی (به عنوان متغیر مستقل) و توسعه شهری(به عنوان متغیر وابسته) مشخص می گردد.

۱-۶- جامعه آماری:

جامعه آماری این پژوهش را خانوارهای منطقه چهار شهر اردبیل تشکیل می دهند که تعداد آنها ۲۰۲۵۹ خانوار می­باشد.

۱-۷- حجم نمونه و شیوه برآورد آن:

برای تعیین حجم نمونه باید دو عامل اساسی را مد نظر قرار داد: درجه دقت مورد نظر برای نمونه و میزان تغییر در جمعیت نمونه بر حسب خصوصیات اصلی مورد مطالعه (دواس، ۱۳۸۳: ۷۸). در تحقیق حاضر، دقت احتمالی را ۰۵/d= در نظر گرفته‌ایم، مقدار z نیز با ۹۵ درصد احتمال صحت برابر با ۶۹/۱ می شود. با توجه به بررسی های اولیه و نتایج پیش آزمون مقدار p برابر با ۷۰/۰ و مقدار q برابر با ۳۰/۰ می­باشد که با گذاشتن مقدار اعداد فوق در فرمول کوکران، حجم نمونه برابر با ۳۲۰ نفر به دست می آید.
n=
N= 20259
z= 96/1
d=05/0
P=70/0
q=30/0

۱-۸- روش نمونه گیری

برای این که تمام جمعیت آماری شانس برابر جهت انتخاب شدن در نمونه داشته باشند از شیوه نمونه گیری به شیوه تصادفی ساده استفاده می شود.

۱-۹- ابزار گردآوری اطلاعا ت

اطلاعات مورد نیاز به شیوه میدانی و با بهره گرفتن از پرسشنامه محقق ساخته گردآوری می شود.
به دلیل نوع تحقیق و همچنین گستردگی جامعه آماری و به تبع آن پیچیدگی نمونه آماری و برای دسترسی سریع تر به نظرات پرسش شوندگان بهترین روش جمع آوری داده ها در این تحقیق پرسشنامه در نظر گرفته شد. به منظور دستیابی به نتایج مورد نظر و انجام شایسته روش تحقیق از روش های زیر استفاده گردید:
۱-مطالعات کتابخانه ای: جهت تدوین مبانی، تعاریف و مفاهیم نظری از منابع کتابخــانه ای استفاده شد که مهم ترین و مفیدترین مبنع موتورهای جستجو در اینترنت، بانک ها و منابع اطـلاعاتی و کتابخانه ای دانشگاه های کشور بوده است.
۲-تحقیقاتی میدانی: به منظور جمع آوری اطلاعات مورد نظر و سنجش متغیر های تحقیق، از پرسشنامه استفاده شده است.

۱-۱۰- روش تجزیه و تحلیل اطلاعات:

در تجزیه و تحلیل اطلاعات از نرم افزار spss استفاده شده است. با توجه به سطح سنجش متغیرهای از آزمون های مناسب از جمله آزمون ضریب همبستگی پیرسون استفاده می شود.

۱-۱۱- پایایی و روایی:

الف) روایی/ اعتبار : مقصود از روایی آن است که وسیله اندازه گیری ، بتواند خصیصه و ویژگی مورد نظر را اندازه بگیرد .( خاکی ، ۱۳۸۲: ۱۳۱)
روایی اصطلاحی است که به هدفی که آزمون برای تحقق بخشیدن به آن درست شده است اشــاره می کند (دانایی فرد و همکاران،۱۳۸۷) در آزمون روایی، هدف آن است که به مشکلات و ابهام های احتمالی موجود در عبارت بندی سئوال و ساختار پرسشنامه و مواردی از این قبیل پی برد. نخست جهت روایی صوری پرسشنامه و صحت و سقم سئوالات پرسشنامه، نظر اساتید راهنما و مشاور اخذ و سپس در بین تعدادی از شهروندان توزیع و پس از اطمینان از نتایج بدست آمده ، پرسشنامه در جامعه آماری پژوهش توزیع شد.
ب) پایایی:
پایایی، ثبات و هماهنگی پاسخ ها در ابزار اندازه گیری را نشان می دهد و به ارزیابی درستی و خوب بودن ابزار اندازه گیری کمک می کند(دانایی فرد و همکاران، ۱۳۸۷) یعنی آزمون هایی که از آنها برای انجام تحقیق استفاده می شود، باید در هر بار استفاده نتاج یکسان و قابل اعتمادی داشته باشد. برای تعیین و محاسبه ضریب پایایی ، تکنیک های متعددی وجود دارد:
تکرار آزمون (باز آزمایی) روش معادل سازی (موازی و همتا) روش تنصیف (دو نیم کردن پرسشنامه و محاسبه همبستگی نمرات دو دسته ) کودر ریچاردسون اشاره کرد که معروفترین آن ها روش آلفــای کرونباخ می باشد.
در این تحقیق، پایایی پرسشنامه یا قابلیت اعتماد با بهره گرفتن از روش اندازه گیری آلفای کرونباخ محاسبه شد. آلفای کرونباخ یکی از روش های محاسبه قابلیت اعتماد پرسشنامه است. این روش برای محاسبه هماهنگی درونی ابزار اندازه گیری از جمله پرسشنامه ها یا آزمون هایی که خصیصه های مختلف را اندازه گیری می کند، به کار می رود. برای محاسبه ضریب آلفای کرونباخ ابتدا باید واریانس نمره های هر زیر مجموعه سئوال های پرسشنامه (یا آزمون) و واریانس کل را محاسبه کرد. سپس با بهره گرفتن از فرمول زیر مقدار ضریب آلفا را بدست آورد.

۲-۲- یورش مغولان به ایران
درباره خاستگاه نخستین مغول‌ها، مطالب و افسانه‌های گوناگونی نوشته شده ‌است. برخی از پژوهشگران عقیده دارند که مغول­های حقیقی از تایگا یا جنگل­های سیبری آمده‌اند که جایگاه حیوانات خزپوش مانند خرس و کفتار و روباه و سنجاب بوده‌ است(بیانی،۹:۱۳۷۹) .افسانه‌هایی که درباره نژاد مغولان در «تاریخ سرّی» آمده و در زمان جهانگشایی آنان تنظیم شده‌ است، حکایت از آن دارد که نژاد مغولان از یک گرگ نر و یک گوزن ماده پدید آمده‌است(بیانی،۱۳۷۵: ۱/۱۰). سرزمین مغولستان آب و هوای سرد و خشک دارد و با بادهای سرد و شدید همراه است.
این منطقه یکی از سهمگین‌ترین و سخت‌ترین آب و هواهای جهان را دارد. این اوضاع سخت و نبود آذوقه، انسان‌هایی پرخاشگر، قوی، و جنگجو را در خود می‌پروراند(همان:۱۰). مغولان دارای چهره‌ای پهن، بینی بسیار خمیده، گونه‌های برجسته، دیدگانی کشیده، لبانی ستبر، ریشی کم‌مایه، زلف­های سیاه و خشن و پوستی تیره بودند که آفتاب و باد و سرما آن را سوزانده‌ است(بیانی،۱۱:۱۳۷۹). قد آنان کوتاه و بالاتنه‌شان درشت و پهن است که روی ساق‌هایی خمیده قرار دارد. تا پیش از ظهور چنگیزخان مشهورترین فرد مغول و جهانگشای بزرگ ایرانی­ها، چینی­ها، ترک­ها و سایر اقوام همسایه به مغولان تتر یا تاتار می­گفتند و اصلاً سخنی از واژ­ه­­ی مغول در میان نبوده است. مغولان تا زمان چنگیز به صورت قبایلی وحشی و پراکنده زندگی می‌کردند که کارشان غارت و کشتار دیگران بوده ‌است که باعث وحشت و زحمت همسایگان‌شان بودند(پلان،۳۶:۱۳۶۱).
چنگیزخان(۵۶۱ – ۶۲۴ ق/ ۱۱۵۵ – ۱۲۲۷م) در سیزده سالگی پدر خود را از دست داد و از همان زمان سال­های رنج­آور و روزهایی سخت، مشقت بار و پر از بدبختی برای وی و خانواده­اش آغاز شد(اشپولر۲۵:۱۳۸۴). امّا وی با سخت­کوشی و تلاش موفق شد رهبری خانواده­اش را بر عهده بگیرد و به کمک رئیس قبیله کرائیت­ یعنی طغرل ملقب به اونگ­خان (متوفی ۵۷۶ ق/۱۲۰۰ م) که با پدرش دوستی دیرینه داشت، دشمنان خود را یکی پس از دیگری شکست داده و به همین دلیل اعتبار چنگیز نزد خان کرائیت روز به روز بیشتر شد. وی در مدّت هفت یا هشت سالی که در خدمت اونگ­خان به سر برد، به واسطه­ احترامی که خان کرائیت برای او قائل بود، به شدّت مورد حسد امرای اونگ­خان قرار گرفت. جاموقه که از جمله امرای اونگ­خان بود بیش از همه کینه­ی چنگیز را در دل داشت و آن چنان از وی نزد خان کرائیت بدگویی کرد که در نهایت وی نسبت به چنگیز بدبین و بد دل شد. سرانجام چنگیز به ناچار از اونگ­خان جدا شده در جنگ سختی که در سال ۵۹۹ ق میان آنها درگرفت اونگ­خان شکست خورده آواره بیابان­ها شد و سپس به دست امرای قوم نایمان که دشمن وی بودند به هلاکت رسید(همدانی،۱۳۷۳: ۱/۱۶۴- ۱۹۲).

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

چنگیزخان در سال ۶۰۲ ق/ ۱۲۰۶م تمام قبایل ترک و مغول ساکن مغولستان را متّحد کرده و حکومتی منطقه­ای تشکیل داد. وی در کنار رود انون اجتماع بزرگی (قوریلتای) ترتیب داده؛ که در آن همه خویشان، یاران و اشراف مغولی دعوت شده بودند. این مجمع بزرگان به منظور سازمان دادن و شکل دادن به امپراتوری تازه تأسیس تشکیل گردیده بود. در آن مجمع تموچین به ریاست قوم مغول برگزیده شد و لقب چنگیزخان دریافت کرد(تسف،۱۰۳:۱۳۸۳). زندگی ایلات و قبایل صحرانورد مغول چیزی جز جنگ و غارت و کشتار نبود؛ پس همین که مغولستان به اطاعت چنگیز درآمد و قبایل ترک و مغول همه مطیع فرمان او شدند؛ او متهورانه تصمیم گرفت با کمک تمامی صحرانوردان مغولستان به شهرهای آباد و مسکون همسایه حمله کند. او در فکر تأسیس یک امپراتوری دیگری از صحرانوردان بود(ستوده،۵۴:۱۳۵۳). امّا وی برای تشکیل این امپراتوری با تسخیر کدام سرزمین می­بایست کار خود را آغاز نماید؟ بر طبق گزارش منابع آن روزگار هدف اصلی و اوّلیه­ی چنگیزخان بنا به دلایل تاریخی تسخیر سرزمین چین بوده است (مستوفی،۱۳۶۲: ۱/۴۹۲).
پیشروی­های محمّد خوارزمشاه (متوفی ۶۱۷ ق /۱۲۲۰م) در آن سوی سیحون و برانداختن قراختائیان در ماوراءالنهر و ترکستان هر چند موجب شد تا قلمرو این دو فرمانروا به یکدیگر متصل گردد، امّا هنوز چنگیز انگیزه­ لازم برای یورش آوردن به ممالک خوارزمشاهی را به دست نیاورده بود. این تنها اقدامات بعدی محمّد خوارزمشاه بود که توجّه چنگیز را به خود معطوف نمود(نسوی،۸۶:۱۳۶۵). این چنین به نظر می­رسد که فرمانروای مغول در آغاز نظر خصمانه­ای نسبت به حکومت خوارزمشاه نداشته است، زیرا او قادر نبود در این زمان در دو جبهه­ی مختلف، سرزمین چین و ممالک خوارزمشاهی، به جنگ بپردازد و از طرفی فتح چین برای وی از هر نظر از اولویت بیشتری برخوردار بود. چنگیزخان در عمل و رفتار وانمود می­کرد که خواهان دوستی و برقراری ارتباطات بازرگانی با محمّد خوارزمشاه است. وی با همین نیت گروهی را به عنوان بازرگان و تاجر به رسالت نزد محمّد خوارزمشاه فرستاد.
ولو بر طبق نظر برخی مغول­‏شناسان بپذیریم که در میان تاجران اعزامی چنگیزخان جاسوسانی نیز بوده باشند(ساندرز،۶۰:۱۳۷۲)، ولی این معقول و مطلوب نبود که غایرخان حاکم اترار به دستور محمّد خوارزمشاه و یا شخصاً، دستور غارت کالاهای بازرگانان و قتل‏عام آنها را صادر کند. این رفتار سیاسی ناپسند آن چنان خشم چنگیز را برانگیخت که کینه­ی عمیقی از محمّد خوارزمشاه به دل گرفت و با گردآوری نیروی جنگی عظیمی، خود را برای جنگ علیه او به ماوراءالنهر کشانید، و بلایی سخت و مصیبت بار برای مردم آن شهرها به ارمغان برد. چنگیز دستور داد تا زمان دستگیری یا قتل محمّد خوارزمشاه خاک ماوراءالنهر، خراسان، خوارزم و هر شهری را که محمّد خوارزمشاه بدان پا می‏گذاشت به توبره کشند. از سال ۶۱۶ ق تا سال۶۲۴ ق یعنی سال مرگ چنگیز شهرهای آباد و پر رونق ماوراءالنهر و خراسان با خاک یکسان شد(همدانی،۱۳۷۳: ۱/۴۹۰). بخارا در سال ۶۱۶ ق/ ۱۲۱۹م مورد هجوم واقع شد و مردم آن شهر مورد قتل و غارت قرار گرفتند. در سال۶۱۷ ق/۱۲۲۰م مغول­ها به سمرقند هجوم آوردند(جوزجانی،۱۳۶۳: ۲/۱۰۷) و آن را به کلی ویران کردند و امرا و سپاهیان و مردم بسیاری را کشتند. پس از آن نوبت به خوارزم ۶۱۸ ق/۱۲۲۱م رسید؛ لشکریان مغول پس از فراغت از کشتار، شروع به غارت کردن و ویران ساختن بقایای خانه­ها و محله­­های شهر خوارزم نمودند(مورگان،۱۲۴:۱۳۷۱). این شهر روزگاری محل تجمع مردان و زنان اهل علم و ادب بود؛ امّا به قول جوینی پس از حمله­ی مغول­ها این” شهر نشیمن بوم و زغن شد”(جوینی،۱:۱۳۸۲/۱۰۱).
چنگیز پسر خود تولی را به خراسان مأمور کرد. در سال ۶۱۸ ق / ۱۲۲۲م تولی، شهرهای خراسان از مرو تا بیهق و سبزوار و از نسا و ابیورد تا هرات را یکی پس از دیگری اشغال نموده و آنجا را مانند سایر مناطق تخریب‏ کرد. او به ویژه شهر مرو یکی از قدیم‌ترین مراکز فرهنگی آسیای مرکزی را خراب کرد(موسوی،۴۰:۱۳۷۰). بعد از آن برای سرکوبی شورش در نیشابور مردم این شهر را قتل‌عام کرد.
مردم شهر کلات (نادری) هم که قریه­ی بسیار کوچک و دور افتاده­ای در شمال شهر توس بود، از گزند سربازان مغول در امان نماندند و یک دسته از سربازان مغول از تبار جغتایی این شهر را اشغال نموده به نحوی که نسل ایرانی آنان منقرض و یک نسل جدید با ایل و تبار مغولی در این مناطق ایجاد گردید. مغولان در ضمن خرابی نیشابور آبادی‌های توس را نیز ویران کردند(جوینی،۱۳۸۲: ۱/۱۴۰) و شهر مشهد کنونی را هم که به مناسبت مزار علی بن موسی الرضا و قبر هارون­الرشید محل توجّه مسلمانان بود، به باد غارت و انهدام دادند و بعد از آن به طرف هرات سرازیر شدند. تولوی در هرات تنها به کشتن اتباع وفادار به جلال الدین پرداخت و پس از تعیین حاکم مغول برای این شهر، به جانب طالقان نزد پدر خود رفت(ستوده،۶۶:۱۳۵۳). در سال ۶۱۹ ق چنگیز پس از عبور از معبر پنجاب و تسخیر ترمَذ و بلخ و گرفتن شهرهای ولایت جوزجانان از جیحون گذشته و به سرزمین طالقان آمد. طالقان شهری واقع در ولایت جوزجانان بود و طالقانِ خراسان گفته می‌شد. قلعه­ی طالقان نصرت کوه نام داشت. محاصره­ی این قلعه ده ماه به طول انجامید تا سرانجام پسران چنگیز به کمک او آمده طالقان را فتح کردند. پس از آن چون خبر فتح جلال‌الدین را در پروان در نزدیکی شهر غزنین به چنگیز داده بودند، از راه بامیان به غزنین آمد و در بین راه بامیان را محاصره کرد. هنگامی که مغول­ها سرگرم محاصره­ی این شهر بودند، مُوتُوجن، پسر جغتای و نوه­ی محبوب چنگیز، به دست یکی از اهالی بامیان کشته شد(آشتیانی،۱۳۷۳: ۱/۷۷). چنگیز پس از فتح بامیان دستور داد که علاوه بر مردم جانوران را هم بکشند و کسی را به اسارت نگیرند و بچه در شکم مادر زنده باقی نگذارند و سپاه مغول به دستور چنگیز شهر را چنان ویران کردند که دیگر کسی نتواند در آنجا سکونت کند. هنگامی که چنگیز به غزنین رسید چون جلال‌الدین از این شهر رفته بود، به دنبال او به کنار رود سند شتافت ولی نتوانست مانع فرار جلال‌الدین به هند شود. پس از گریختن جلال­الدین به هند چنگیز چند ماه در ایران بود، امّا بعد به علّت شورشی که در چین شمالی و تبت درگرفته بود و حضور اورا ایجاب می­کرد، بسوی آن منطقه حرکت کرد(همان:۸۱-۱۰۵).
از مهم­ترین نتایج اجتماعی یورش مغول­ها به ماوراءالنهر و خراسان امحای منظم جمعیت بومی در مجموعه ­ای از شهرها و بایر و ویران کردن کلیه آن نواحی و همچنین پخش و پراکندگی نژاد مغول در آن مناطق بود(پطروشفسکی،۵:۱۳۶۶).
هنگامی که مغولان در سال ۶۱۶ ق/۱۲۱۹م اوّلین یورش­های خود را به ماوراءالنهر آغاز نمودند، محمّد خوارزمشاه (دوران سلطنت۶۱۷- ۵۹۶ ق) از مصیبت عظیمی که در نتیجه­ بی­تدبیری و کبر و غرور برایش ایجاد شده بود آن چنان به حیرت و درماندگی افتاده بود که قادر به هیچ اقدام و عملی نشد. او به هر طرفی می­گریخت؛ ابتدا به طرف بلخ فرار کرد و از آنجا به خراسان غربی رفت و در نیشابور پناهگاهی یافت(ستوده،۴۰۷:۱۳۵۳). چون رعب و وحشت او دائماً رو به فزونی بود، به قزوین که در شمال غربی عراق عجم و دورترین نقطه­ی مخالف سرحدات کشورش واقع بود، گریخت. جبه و سوبوتای سرداران چنگیز به دنبال محمّد خوارزمشاه به شهرهای طوس و دامغان و سمنان یورش برده آن شهرها را غارت کردند. آنها در تعقیب محمّد خوارزمشاه به عراق عجم وارد شدند و ری را تصرّف کردند. مردان بالغ کشته شدند و زنان و اطفال را به غلامی بردند. سپس سرداران چنگیز با شتاب به طرف همدان رفتند ولی محمّد خوارزمشاه از آنجا نیز گریخته بود. آنها به قزوین و زنجان رفتند و آن شهرها را نیز تخریب نمودند. سرانجام محمّد خوارزمشاه به جزیره­ی آبسکون در دریای خزر پناه برد و از فرط استیصال و بیچارگی در سال۶۱۷ ق/۱۲۲۰م مرد(جوینی،۱۳۸۲: ۱/۱۱۲). از آن پس سراسر شهرهای ایران به بهانه­ی سرکوب بقایای خوارزمشاهیان، که جلال­الدین فرزند محمّد خوارزمشاه رهبری آنها را بر عهده گرفته بود، به تسخیر مغول­ها درآمد و غارت شد. این یورش ها طی چندین مرحله به اجرا در آمد که شرح آنها به تفصیل در منابع تاریخی آمده است (همدانی،۱۳۷۳: ۱/ ۱۵۳). این یورش­ها همچنان تا سال ۶۵۶ ق یعنی فتح بغداد، آخرین کانون مقاومت حکومت­های اسلامی، تداوم یافت. مغول­ها در طی این مدّت خوارزمشاهیان، اسماعیلیان و از همه مهمتر خلافت عبّاسی بغداد را منقرض کردند(انصاری،۱۸:۱۳۹۳).
ایلات ترک و مغول گروه گروه با احشام و ایل و تبار خود به شهرهای ایران سرازیر شدند و ملت مسلمان آن را مقهور نمودند. چنگیزخان در سال ۶۲۴ ق / ۱۲۲۷م هنگامی که خود را برای حمله به چین شمالی آماده می­ساخت خواب وحشتناکی دید که آن را به نزدیکی مرگ خویش تعبیر نمود. از همین زمان بیمار شد و روز به روز ضعیف­تر و رنجور­تر شد. به ناچار فرزندان و نوادگان خود را احضار نمود و آخرین وصیّت ­­های خود را با آنان ابراز نمود. جوچی (متوفی ۶۲۳ ق) مدّتی قبل در گذشته بود امّا فرزندان او به همراه جغتای(۶۴۰- ۵۸۲ ق /۱۲۴۱- ۱۱۸۳م) و اکتای(۶۳۹ – ۶۲۶ ق/ ۱۲۴۱ – ۱۲۲۹م) در بالین پدر حاضر شدند. چنگیز روی به فرزندان نموده و به آنان گفت:
“قوت جوانی به ضعف پیری و ناتوانی مبدل شد و استواری قامت شباب به انحنای شیب و هرم معوض گشت و سفر آخرت؛ که امری است ناگزیر نزدیک است. و من به قوت یزدان و تائید آسمانی مملکت عریض بسیط، که از میانه آن به هر طرف یک ساله راه است، جهت شما مسخر و مستخلص گردانیم. اکنون وصیّت آن است که شما به دفع دشمنان و ترفیع مرتبه دوستان یک دل و یک زبان باشید. تا روزگار به ناز و نعمت گذرانید و چون دولت منوط به اتفاق و ائتلاف است و شقاوت مربوط به افتراق و اختلاف، اگر بنای حکومت شما بر موافقت و مطابقت ممهد و مؤسس بود به وضع یاسا و یسون من قیام نمائید تا دامن آخرالزمان از تسلط خصمان و تغلب دشمنان و شماتت اعداء و نکابت اضداد در ضمان امان باشید. اگر طریقی دیگر مثل عناد و مخالفت و مسلوک دارید شاید که چمن این دولت از نکباء نکبت چنان وهن و زبونی یابد که به طول مدّت خضرت و نضرت نپذیرد ” (میرخواند،۱۳۳۹: ۸/۳۸۹۲).
سپس اندرزهای دیگری نیز به فرزندان خود داد که شرح آنها در کتب تاریخی آمده است. آنگاه رو به آنان کرد و گفت: که من اکنون اکتای را به خانی برگزیده و زمام امور کشورداری را به دست با کفایت او سپردم سپس فرمان داد تا میان اکتای و برادران بیعت نامه­ای نوشتند که هرگز از آن سر بر نپیچند(جوینی۱۳۸۲: ۱/۱۰۹- ۱۱۱؛همدانی،۱۳۷۳: ۱/۵۳۵- ۵۳۹).
چون سلطان جلال­الدین خوارزمشاه همچنان در برخی از شهرهای ایران در تکاپو و تلاش برای کسب مجدد قدرت بود، چنگیز خان امیر قراجار نویان را وصیّت نمود که به عنوان وزیر و مشاور پدر در کنار جغتای به ماوراءالنهر رفته و :
“چنانچه در زمان حیات من به ضبط امور مملکت و انتظام احوال سپاهی و رعیت قیام می­نمودی باید که بعد از فوت من به جغتای همان مسلوک داری و او را فرزندی قبول کنی و در این باب فرمود تا عهد نامه­ای نوشتند و از جانبین خطوط خود بر آن نهادند “(میرخواند،۱۳۳۹: ۸/۳۸۹۲).
بعد از اینکه چنگیزخان آخرین وصایای خود را بر جای آورد به فرزندان و نوادگان خود گفت مرگ من را پنهان ساخته و برایم گریه و زاری مکنید تا دشمنان آگاه نشوند و بر شما دلیر و جسور نگردند. عاقبت وی در رمضان سال ۶۲۴ ق / اوت ۱۲۲۷م در سن ۶۳ سالگی رخ بر نقاب خاک کشید(همدانی،۱۳۷۳: ۱/۳۸۶).
بعد از وفات چنگیز شاهزادگان، امراء و بزرگان خاندان وی بر وفق فرمان وی عمل کردند و مدّتی مرگ او را مخفی کردند. امّا چند صباحی بعد از مراسم عزاداری برپا ساخته و به سوگواری پرداختند. پس از مراسم سوگواری آنها به یورت­های خود بازگشته و به اداره­ی اولوس خود مشغول شدند. بعد از اینکه دو سال از مرگ چنگیزخان می­گذشت، در اوّل بهار ۶۲۶ ق/ ۱۲۲۹م یکدیگر را از اطراف و اکناف خبر کردند و در اردوی چنگیز گرد آمده تا برای انتخاب جانشینی وی تصمیم ­گیری به عمل آورند. در آن قوریلتای تصمیم گرفته شد پیش از آن­که اوضاع امپراتوری بحرانی­تر شده و فرصتی پیش آید که بازماندگان سلسله­های پیشین، همچون خوارزمشاهیان سر برآورده و ممالک سابق از دست رفته را مجدداً تصاحب نمایند، مسئله­ جانشینی را فیصله دهند و یک نفر را به عنوان خان بزرگ تعیین نمایند(بارتولد،۲۰۷:۱۳۷۶). شرکت کنندگان در آن قوریلتای عبارت بودند از پسران جوچی: باتو و برکه و دیگران، برادران چنگیز، اوتچگین و بیلگوتی، امیر قراجارنویان از بیش­بالیغ، جغتای با تمام پسران و نوادگانش، اکتای با تمام فرزندان و خانواده‏اش، تولوی و سایر شاهزادگان و امراء و فرماندهان لشکر. در نهایت پس از بحث و بررسی­های به عمل آمده اعضای مجمع مطابق وصیّت چنگیز عمل کرده و اکتای را به قاآنی برگزیدند(همدانی،۱۳۷۳: ۱/۴۵۳).
به محض اینکه اکتای بر تخت قاآنی نشست لشکریان را تقسیم کرده و هر یک را برای فتح سرزمین­های ناگشوده در آسیا و اروپا روانه ساخت. تحت فرمانروایی اکتای امپراتوری مغول همچنان به گسترش خود ادامه داد. چون در ایران هرج و مرج و کشمکش­های نظامی میان مدعیان قدرت همچون جلال­الدین خوارزمشاه، رهبران اسماعیلی در الموت و سایر قلاع و خلافت عبّاسی در بغداد، همچنان شعله­ور بود، اکتای فرصت را مغتنم شمرده جورماغون نویان را با لشکری سی هزار نفری به طرف ایران روانه کرده و خود با لشکریانش و به همراهی جغتای و تولوی به چین شمالی یورش بردند(بارتولد،۲۰۷:۱۳۷۶).
نبرد­های سخت و خونینی مابین لشکریان مغول و آلتون­خان، فرمانروای چین شمالی به وقع پیوست که در همه جا پیروزی از آن مغولان بود. کشتار، مثله کردن، آتش افروزی و بی حرمتی­های فراوانی در اثنای این منازعات از سوی مغولان اعمال شد. نبرد نهایی در شهر تامکینگ رخ داد؛ آلتون­خان یک هفته در شهر به موافقت پرداخت و چون متوجّه شد که اغلب لشکریانش کشته شدند و مقاومت دیگر فایده­ای ندارد با عده‏ای از زنان و فرزندانش داخل خانه شد و دستور داد دور تا دور خانه را چوب ریخته و آتش زنند. مغول­ها وارد شهرها شدند و قتل و غارت بی­اندازه­ای انجام داده و غنایم فراوانی بدست آوردند(جوینی،۱۳۸۲: ۱/۱۵۰). البته در جامع­التواریخ ماجرای این یورش با اندکی اختلاف ذکر شده است. از جمله اینکه آلتون­خان در آتش نسوخته است بلکه احتمالا خود را به دار آویخته و سپس او را دفن کرده ­اند. به طوری که توان مقاومت را از چینی­ها گرفت و چندین شهر دیگر نیز به همین منوال یکی پس از دیگری گشوده شد (همدانی،۱۳۷۳: ۱/۴۸۰). اکتای اداره­ی شهرهای تسخیر شده را به محمود یلواج سپرده و خود به همراه لشکریانش راه بازگشت در پیش گرفت. منابع تاریخی متذکر شده ­اند که اکتای در شراب خواری بی­نهایت افراط می­کرد؛ از همین روی وضع مزاجی وی هر روز بدتر می­شد تا اینکه در پنجم جمادی الآخر سال ۶۳۹ق در اثر افراط در شراب خواری جان داد(جوینی،۱۳۸۲: ۱/۱۶۰).
۲-۳- اولوس های چهارگانه­ی خاندان چنگیز
اولوس‌ عبارت است از همه مردم ایل یا شهر یا منطقه‌ای که خان مغول به فرزندان خود می‌بخشید (همان:۳۱). منظور از آن، دارایی غیرمنقول همراه با ساکنانش بود که در قلمرو وسیعی قرار داشت و از جانب خان و بعدها قاآن بین فرزندان و حتی خاتونان تقسیم می‌گردید که می­توان آن را معادل تعابیر جدید کشور- ملت دانست(شمیس شریک،۳۱:۱۳۵۷). الوس؛ یعنی«رعایای یک حاکم، وحدتی که به سبب شخص حاکم بین قبایل گوناگون وجود دارد….به قسمتی از حکومت، امپراتوری و کشور نیز الوس گفته می شود. «اولوس‌های چهارگانه» ایلات و شهرهایی بود که چنگیزخان پس از فتوحات بزرگ، طبق سنت، بین چهار پسر اصلی خود جوچی، جغتای، اکتای، و تولوی (تولوی) تقسیم کرد(همدانی،۱۳۷۳: ۱/۲۰). لازم به یادآوری است این تقسیمات شامل سرزمین­های اشغالی در داخل چین و ایران نمی‌شد، زیرا در زمان چنگیزخان هنوز تکلیف چین و ایران بدرستی روشن نشده بود. در آن هنگام فقط حدّ شرقی ایران اشغال شده، از آن مغولان بود و فرماندهان نظامی با ایجاد پادگان­هایی در شهرهای آن محدوده و با گرفتن دستور از مرکز مغولستان به عملیات جنگی مشغول بودند و نبرد در آنها همچنان ادامه داشت.
اولوس جوچی عبارت بود از: سرزمین‌های واقع بین کاشغر تا حد بلغار، یعنی تا منتهی‌الیه ناحیه‌ای که مغولان در نبردهای خود در اروپا در تملک گرفته بودند و غربی‌ها نتوانسته بودند آن مناطق را باز پس گیرند. این قلمرو شامل درّه‏ی علیای رود سیحون، ایالت خوارزم، دشت قبچاق، قسمتی از روسیه جنوبی، سیبری غربی، دامنه‌های جبال اورال و حدود رود دانوب تا مرز بلغار می‌شد(جوینی،۱۳۸۲: ۱/۳۱).
اولوس اکتای عبارت بود از: حدّ غربی خاک اصلی مغولستان، اکتای چون بعد از پدر در رأس حکومت قرار می‌گرفت، کمترین سهم نصیبش شد، یورت(موضع اقامت)وی در زمان حیات چنگیزخان در حدود کناره‌های ایمیل و قوناق بود(بارکهاوزن،۵۳:۱۳۴۶).
ایمیل رودی است در غرب مغولستان که امروزه نیز به همان نام خوانده می‌شود. ولی پس از آن­که اکتای بر تخت سلطنت نشست، به مرکز اصلی اولوس خود که به قول جوینی:«میان ختای و بلاد ایغور است، تحویل کرد» و قسمت حوضه­ی رود ایمیل را به پسر خود گیوک بخشید(همان:۴۷).
اولوس تولوی سرزمین اصلی آبا و اجدادی جنگیزخان، یعنی دره‌های رود کارولان، انون و ارخن و دامنه‌های جبال قراقروم را شامل می‌شد. منطقه­ قراقروم، یورت اصلی چنگیزخان بود و اینک با اولوس اکتای هم‌ مرز شده بود. به قول جوینی: «به حقیقت آن موضع واسطه مملکت مغول است. بر مثال مرکز دایره»(جوینی،۱۳۸۲: ۱/۲۹). زیرا رسم مغول آن بود که «یورت» اصلی پدر به پسر کوچک­تر می‌رسید.
امّا اولوس جغتای؛ از مرز مغولستان شروع شده و ایالت متصرّفی حکومت قراختایی و همه شهرهای ماوراءالنهر را که تا آن زمان فتح شده بود، در برمی‌گرفت. به عبارت دیگر منطقه‌ای که امروزه اصطلاحاً ترکستان خوانده می‌شود، اعم از ترکستان غربی یا شرقی، این اولوس را تشکیل می‌داد و قدری نیز فراتر می‌رفت و تا شهرهای بلخ، بخارا و بامیان ادامه می‌یافت. مرکز آن شهر قناس، از شهرهای مجاور آلمالیغ بود(رفیعی،۹۸:۱۳۸۴).
۲-۴- اولوس جغتای
از کل سرزمین­های فتح شده، قلمروی که در زمان حیات چنگیز به پسر دوم او جغتای رسید، اولوس جغتای را تشکیل می‏داد. کلمه­ی جغتای مأخوذ از واژه­ی چاغان مغولی است و بر دو معنا دلالت می‏کند:«روز عید» و«سفید»(پلان،۶۱:۱۳۶۱). در متون جغرافیای تاریخی با عنوان اولوس جغتای یا اُلُغ ایف نامبردار گشت(جوینی،۱۳۸۲: ۱/۳۲). اولوس جغتای قبایل ترکی مغولی را در بر می­گرفت که نسبت به مغولان ساکن در ایران و چین خوی تهاجمی و غارتگری اجدادی خود را بیشتر حفظ کرده بودند(حیدر دوغلات،۹۱:۱۳۸۳).
مرکز سیاسی اولوس جغتای آلمالیغ بود. آلمالیغ به معنای شهر سیب در ساحل رود ایلی که به دریاچه­ی بالخاش می­ریزد، قرار داشت. وصّاف در وصف آن می­نویسد:
” آلمالیغ نسبت به دیگر شهرهای مغول حکم مرکز نسبت به محیط دارد. چنانچه مسافران درست قول روایت می کنند که از آلمالیغ تا بیش بالیغ (پنج شهر) دو هفته است و از بیش بالیغ تا خان بالیغ (شهر خان، پکن) از جانب جنوبی به راه بیابان که مغول آن را یغری یغری اٌول گوید، چهل روز راه و از آنجا تا قبچق که ولایت تنکت است، سرحد ختایی از طرف شرق تا قراقروم از جانب شمال، چهل روز راه است و باز از قراقروم تا خان بالیغ و هم از آنجا تا قبچق همین مقدار مساحت را نشان می دهد” (وصّاف،۱۳۳۹: ۱/۱۱).
شیوه­ دولتداری در اولوس جغتای به مانند دیگر اولوس­های چنگیزی، ترکیب و معجونی از حیات بادیه‏نشینی و زندگی کشاورزی بود. آنچه بیش از همه مسائل حکومت در نزد جغتای­خان دارای اهمیّت بود، رسیدگی به امور بادیه نشینان ترک و مغول، توجّه و دقّت بسیار در مسائل نظامی و حفظ قدرت مغولان، نظارت بر چگونگی اجرای قوانین مغولی، به خصوص یاسای چنگیزی در اولوس‏های چنگیز بود(حیدر دوغلات،۱۵۴:۱۳۸۳).
۲-۴ -۱- محدوده­ و قلمرو اولوس جغتای
محدوده­ این منطقه طبق اعلام جغرافیایی جدید عبارت بود از: از سمت شمال تا رود ایرتیش و دریاچه­ی بالخاش و از سمت غرب تا آمودریا(جیحون) و از سمت جنوب تا فلات بدخشان و از سمت شرق در راستای دریاچه­ی لب نور تا کوه­های آلتایی(سمرقندی،۱۳۷۲: ۱/۲۳۹). این قلمرو با سه اولوس دیگر همسایه بود: از سمت شمال غربی با اولوس جوچی، از سمت جنوب غرب با قلمرو ایلخانان ایران و از سمت شرق با قلمرو خان بزرگ. بدینسان مسیر اصلی تجاری که چین را به ایران و غرب آسیا مرتبط می­ساخت از قلمرو جغتای می گذشت(نطنزی،۱۵۴:۱۳۵۶).
قلمرو اولوس جغتای که از دامنه­ غربی کوه­های آلتائی تا اطراف جیحون ادامه داشت، همه نواحی ترکستان(اعم از شرقی و غربی)، هفت آب و ماوراءالنهر را در بر می­گرفت، که این خود موقعیت استراتژیک این اولوس را نمایان می­ کند، چرا که اولوس جغتای از طرف شرق همسایه­ی چین و مغولستان بود و از طرف غرب و جنوب نیز مجاور اولوس جوچی و قلمرو ایلخانان بود(رضوی،۵۱:۱۳۹۲). بدین ترتیب این اولوس حلقه­ی اتصال بخش­های غربی و شرقی مغول بود و استقرار خان بزرگ مغول در قراقروم و لزوم پیوند متقابل قاآن با مغولان غرب یعنی اولوس جوچی و قلمرو ایلخانی با این سرزمین جایگاه ویژه­ای بخشیده بود(حیدر دوغلات،۹۰:۱۳۸۳). وجود مراتع سرشار در دامنه­های غربی کوه­های آلتائی و اطراف دریاچه بالخاش و تناسب کامل آن با زندگی ایلی مغول، همچنین قرار گرفتن بر سر راه ارتباطی پایتخت مغول با صفحات غربی قلمرو به موقعیت این اولوس اهمیّتی مضاعف می­بخشید. به گونه ­ای که این ناحیه از برگزیده­ترین بخش­های امپراتوری مغول به شمار می­رفت. توصیف وصّاف که: “آلمالیغ نسبت به دیگر شهرهای مغول حکم مرکز را نسبت به محیط دایره دارد” بیش از هر چیز گویای اهمیّت استراتژیک این اولوس است(وصّاف،۱۳۳۹: ۱/۱۲). این موقعیت خوب جغرافیایی به دو طریق معکوس بر سرنوشت اولوس اثر گذاشت. در عین حال که موجب اهمیّت استراتژیک آن بود به ضعف سیاسی آن منجر شد(جوینی،۱۳۸۲: ۱/۲۳۰). چرا که توجّه همه خوانین و اولوس­های مغول را به خود جلب می­کرد. برعکس اولوس جوچی و قلمرو ایلخانان که در حاشیه قرار گرفته بودند و همه چیز قلمروشان به خودشان تعلق داشت. با توجّه به عبور شاهراه ارتباطی بخش­های مختلف امپراتوری مغول از این اولوس آن را عمومیت داد و از تملک اختصاصی به فرزندان جغتای خارج ساخت. لذا این اولوس، در مسیر عبور همه لشکریان بود و منابع مادی و معنوی آن به همه مغولان تعلق داشت و بیش از دیگر اولوس­ها متحمل هزینه­ های گزاف لشکرکشی­ها می­شد. همچنین این موقعیت استراتژیک با جلب توجّه قدرت های رقیب برای غلبه بر این منطقه و در نتیجه پراکندگی هر چه بیشتر میان اعضای این اولوس بر سرنوشت آن اثر گذار بود(همان:۲۳۱).
ضمن اینکه استقرار وفادارترین خاندان چنگیزی به سنت­های صحراگردی و قبیله­ای مغول، بر ماوراءالنهر اهمیّت این اولوس را مضاعف می‏کرد. ماوراءالنهر که بی­مبالغه یکی از دلگشاترین و زیباترین مناطق ایران پیش از حمله مغول، خصوصاً در عهد سامانیان، بود و شهرهای مهم آن سمرقند و بخارا و خوارزم مهد فرهنگ و تمدن ایرانی- اسلامی به شمار می­رفت، در اثر یورش مغول­ها به ویرانی کشیده شد و شهرهای مهم آن تقریباً از سکنه خالی شد(غفوروف،۴۴:۱۳۷۷). این روند ویرانگرانه در دوره­ فرمانروایی جغتای بر ماوراءالنهر افزون­تر شد. سمرقند که زمانی مرکز فعالیت­­های اقتصادی و بازرگانی بود رونق خود را از دست داد. خاندان جغتایی تا پایان دوره فرمانروائیشان(۷۶۳ ق)به صورت صحرانشینی و بیابان­گردی به زندگی اجتماعی خود ادامه دادند. خان­های جغتایی مظهر و نماینده­ی مغول­های واپس مانده و متحجر بودند و علائم و آثار عقب ماندگی در زندگی آنها از هر حیث پدیدار بود. به قول گروسه این خاناتی که به نام پادشاه آن جغتای، جغتایی نامیده شد، همان سرزمینی است که سابقاً گورخانان قراختایی بر آن سلطنت کردند. مانند همان دولت قراختائی این بار نیز سلطنت مغولان بر روی سرزمینی ترک جای گرفته و عملاً خانات جغتائی سلطنتی مغولی بود در ترکستان(گروسه،۵۳۵:۱۳۵۳).
۲-۴-۲- حضور جغتاییان در عرصه­ تاریخ
اولین حضور جغتاییان در عرصه­ تاریخ ایران را باید در شرکت جغتای در لشکرکشی چنگیزخان به شرق ایران جست­وجو کرد. جغتای در نبرد سند و تعقیب سلطان جلال­ا­لدین خوارزمشاه شرکت کرد و چون جلال‏الدین با عبور از رود سند گریخت، چنگیز او را مأمور کرد آن حدود را ویران کند تا اگر سلطان جلال‏الدین برگردد،«ماده­ معاش و انتعاش» نباشد(خواند میر،۱۳۶۲: ۳/۴۴). در ادامه، جغتای از حدود مکران تا کنار رود سند را تصرّف کرد(میر خواند،۱۳۳۹: ۵/۱۳۵). شبانکاره­ای اقامت کوتاه مدّت جغتای در کرمان را در این زمان تأیید کرده است(شبانکاره­ای،۲۳۹:۱۳۶۳). جغتای بعد از به اطاعت در آوردن این نواحی، به محل استقرار چنگیزخان در ماوراءالنهر از آنجا به همراه او به شرق بازگشت.
از آنجا که سرزمین‏هایی که چنگیزخان در جنوب و غرب جیحون فتح کرده بود، ثبات لازم را نداشت، او این منطقه را در تقسیم­هایی که برای فرزندان خود در نظر گرفت، قرار نداد(بیانی،۱۳۷۵: ۱/۸۰۳). اداره­ی این نواحی به یک نهاد اداری و مالیاتی و یک سازمان نظامی سپرده شد که رؤسای آن را خان بزرگ مغول انتخاب می­کرد. مرکز سازمان اداری و مالیاتی مغول­ها در خراسان قرار داشت(گروسه،۱۳۵۳: ۶۰۳). آنان وظیفه داشتند تا ضمن حفظ نظم در سرزمین اشغالی، از قیام­های مردمی جلوگیری کنند و مالیات جمع آوری شده را به دربار خان بزرگ بفرستند(بیانی،۷۷:۱۳۵۳). مالیات جمع­آوری شده از این مناطق، بین خان­های بزرگ و اولوس تقسیم می‏شد(گروسه،۵۷۱:۱۳۵۳). در کنار حاکمان منصوب خان بزرگ، اولوس های مغولی نیز هر یک مأمورانی برای نظارت بر نواحی زیر سلطه در ایران می­فرستادند تا بدین ترتیب به حقوق خود در این بخش از امپراتوری مغول تأکید نمایند.
در میان اولوس­های چهارگانه­ی چنگیزی، اولوس جغتای به دلیل مرز مشترک، در مقایسه با سایر اولوس‏ها، دست کم در شرق ایران، نفوذ و قدرت بیشتری داشت و در نتیجه عواید زیادی نصیب این اولوس شد(بیانی،۸۰:۱۳۵۳). حتی بنا بر یک نظر، با وجود اینکه امیران و حاکمان خراسان توسط خان بزرگ انتخاب می­شدند، تا آمدن هلاکو به ایران از جغتاییان اطاعت می کردند(بایمت­اف،۵۶:۱۳۷۸). نوع برخورد جغتاییان با کُور کُور، حاکم خان منصوب خان بزرگ در غرب جیحون نشان دهنده میزان این نفوذ و قدرت است؛ بنا بر روایت جوینی، وقتی کُورکُور به خاندان جغتایی«از راه بزرگ منشی جواب سخت داده بود» از خراسان احضار شد و توسط آنها اعدام گردید(جوینی،۱۳۸۲: ۱/۲۴۲).
۲-۴-۳- جغتای خان و مسلمانان
جغتای(۶۲۴-۶۴۰ ق) دومین فرزند چنگیزخان از بطن زن محبوب وی بورته به دنیا آمد. منابع عصر مورد نظر اطلاع چندانی از جزئیات زندگی وی در دوران کودکی و نوجوانی بدست
نمی­دهند. ولی همین قدر دانسته است که از دوران جوانی به فرمان چنگیز مأمور اجرای یاسا و حافظ نظم و انضباط در جامعه­ مغولی گردید(همدانی،۱۳۷۳: ۱/۵۳۳). او از بابت ارث پدری ناحیه ایسی­گول و حوضه رودخانه ایلی در جنوب شرقی دریاچه بالخاش و مرغزاران چو و تلاس و یا لااقل قسمت شرقی این نواحی را دریافت کرد. هنگامی که چنگیز از جنگ با سلطان جلال­الدین خوارزمشاه باز می­گشت زمام حکومت ماوراءالنهر و بعضی از قسمت های خوارزم، بلاد ایغور، کاشغر، بدخشان، بلخ و غزنین را تا کنار رود سند به وی سپرد(میرخواند،۱۳۳۹: ۵/۳۸۹۹). این منطقه به نام وی به اولوس جغتای مشهور شد. و همانطور که گروسه نیز به درستی یادآور شده، بخش اعظم اولوس جغتای تا سال ۶۵۸ ق/ ۱۲۶۰م تقریباً تحت تابعیت مستقیم قاآن­های بزرگ قراقروم قرار داشته است. تنها پس از این سال­ها بود که استیلای مستقیم جغتاییان بر این سرزمین­ها برقرار شد و حتی اداره­ی امور شهرهای مهم ماوراءالنهر همچون سمرقند و بخارا نیز مدّت­های زیادی بر عهده دربار قراقروم بوده است(گروسه،۵۳۴:۱۳۵۳).
بنا به قول خواجه رشیدالدین فضل­الله همدانی:
” هنگامی که چنگیزخان لشکریان خود را تقسیم می­کرد سپاهی چهار هزار نفری به سرداری قراجار نویان از قوم برولاس در اختیار جغتای قرار داده، او را امیر الامراء سپاه کرد”(همدانی،۱۳۷۳: ۱/۵۴۱).
بعدها نیز مورخان تیموری این قراجار نویان را جد تیمور دانسته و کوشیده­اند تا بدین وسیله نسبت تیمور را به چنگیزخان برسانند(نظام­الدین شامی،۱۳۶۳: ۱/۱۴). در صورتی که تیمور مغول نبوده و مورخان برای مشروع جلوه دادن حکومت وی بر اولوس جغتای این گونه نسب­‏سازی­ها را مرتب کرده ­اند.
خاناتی که از نسل چنگیز در قلمرو جغتای یا به قول مورخان در توران زمین حکومت کردند ۳۰ تن بودند:جغتای­خان، قرا هولاکوخان، ییسو مونگکا، قراچار نُویان، ارغنه خاتون دختر ارتق بوکه، وجون آلغو، مبارکشاه بن قرا هولاکوخان، براق خان، بیکسی­خان بن شهراُون، توقیتیمورخان، دوا صحن بن براق­خان،کنجک­خان پسر دوا(صحن)خان، تالیقوخان، ایسن­خان، کُپَک خان، ایلچیدگدای­خان دوا­ التیمورخان، ترماشیرین­ دواخان، بوران بن وقراغوز، جنگبوخان، بیستون تیمورخان، علی سلطان که از نسل اُکتای خان بود، محمّد بن بولاد اُغُل، غزان سلطان بن ییسورکه در سال ۷۳۳ ﻫ. در ماوراءالنهر بر تخت نشست و در آن عهد متصدی سلطنت تخت ایران، ابوسعید بهادرخان بود. ارپه خاتون؛ معاصر با موسی­خان و محمّدخان در ایران، طغاتیمورخان در ایران معاصر ساتی بیگ دختر سلطان محمّد الجایتو و سلیمان و نوشیروان(تتوی قزوینی،۱۳۸۲: ۶/۳۷۳۹).
جغتای در بین سال­های ۶۲۴ق تا ۶۴۰ق / ۱۲۲۷ تا ۱۲۴۲م بر ماوراءالنهر حکمرانی کرد. به لحاظ آنکه جغتای در دوران حکومت چنگیز (همدانی،۱۳۷۳: ۱/۵۳۳)، بر مسلمانان تحت حاکمیتش برای رعایت درست قوانین بسیار سخت‌گیری می‌کرد. او از جهت در پیش گرفتن سیاست ضد اسلامی در محدوده ی امپراتوری مغول و برقراری قوانین یاسایی به دشمن سوگند خورده­ی مسلمین معروف بود.
جغتای در تجربیات خویش از دوران جنگ‌های سرزمین‌های شرقی ایران به این نتیجه رسیده بود که اگر از همان ابتدا با مسلمانان مبارزه‌ای پیگیر و بی‌امان شروع نشود و به فوریت قوانین «یاسا» جای شرایع اسلام را نگیرد، کار از دست خواهد رفت و به زودی ایرانیان بر امور مسلط خواهند شد و حکومت مغول را از بین خواهند برد(بایمت­اف،۵۵:۱۳۷۹). جغتای یک مغول شِمِنی بود و حقّ داشت که چنین بیندیشد؛ زیرا از همان ابتدای فرمانروایی خود شدّت عمل به خرج داد و قوانین شرعی را ملغی و قوانین مغولی را برقرار کرد(همان:۵۶).