۳– اجتماع طولی مباشرین و مسببین در ارتکاب رفتار مجرمانه

در بعضی مواقع، مباشر و مسبب در وقوع جنایتی دخالت می‌نمایند به فرض مثال در اثر تصادف، راننده اتومبیل مصدوم می‌گردد به گونه‌ای که اگر مصدم به بیمارستان اعزام نشود، حسب متعارف با انقضای مدت معینی، مصدوم فوت می‌کند. لیکن مصدوم به بیمارستان اعزام می‌شود و پرستار، سهواً داروی نامناسب به مصدوم تزریق و فوت می‌کند با فوت مصدوم این مسئله مطرح می‌گردد که آیا راننده مقصر به عنوان سبب، مسئوول فوت می‌باشد یا پرستار که به عنوان مباشر، سهواً داروی غیرمجاز به مصدوم تزریق نموده است. (صلحی، ۱۳۸۹، ۱۵۰) این فرض به نظر نگارنده از طرف مقنن در ماده ۵۲۶ ق.م.ا. پیش‌بینی شده است که: «هرگاه دو یا چند عامل [به نحو طولی]، برخی به مباشرت و بعضی به تسبیب در وقوع جنایتی تأثیر داشته باشند، … و … جنایت مستند به تمام عوامل باشد به طور مساوی ضامن می‌باشند مگر تأثیر رفتار مرتکبان متفاوت باشد که در این صورت هر یک به میزان تأثیر رفتارشان مسئوول هستند … .»

گفتار سوم- اجتماع علل طولی و عرضی در ارتکاب رفتار مجرمانه

تشخیص رابطه علیت در شرایطی که فقط یک عامل در وقوع جرم دخالت دارد، آسان است. لیکن احراز رابطه علیت در مواردی که علل و عوامل متعدد در طول و عرض همدیگر، در وقوع جرم تأثیر و دخالت دارند با دشواری و پیچیدگی بیشتری روبرو می‌باشد. به عنوان مثال اگر فرد (پ) توسط آقایان (الف) و (ب) به وسیله سلاح گرم و سرد به نحو موازی دچار صدمه و آسیب شده باشد به نحوی که هر یک از صدمات یا حتی هر دو آن‌ ها صلاحیت ایجاد قتل را داشته باشند و بعد از آن مجنی‌علیه از طرف آقایان (ت) و (ث) که از عوامل بیمارستان می‌باشند به طوری که با تجویز داروی نامناسب از طرف یکی و آلوده کردن دارو به سم از طرف دیگری و تزریق دارو از طرف پرستار ناآگاه، منجر به فوت (پ) می‌گردد و پزشکی قانونی علت مرگ (پ) را تمام عوامل اعلام می‌کند در این مثال رفتار آقایان (الف) و (پ) به صورت اجتماع موازی در وقوع قتل و اقدام آقایان (ت) و (ث) به صورت اجتماع طولی در وقوع جنایت بوده است. لذا این سؤال مطرح می‌باشد که کدام یک از عوامل مسئوول قتل (پ) می‌باشد؟

در پایان این مبحث باید گفت از جمله صورت‌های دخالت مرتکب یا مرتکبین در ارتکاب قتل عمدی اجتماع علل طولی یا عرضی و یا اجتماع آن‌ ها می‌باشد. ‌بنابرین‏ رفتار مجرمانه قتل عمدی ممکن است از طرف عامل واحد یا متعدد ارتکاب یابد.

مبحث چهارم- بررسی رابطه علیت در معنای عام آن، از نظر اقسام، مفهوم، انواع، ویژگی‌ها و مفاهیم مشابه و نظریه های رایج در قلمرو رابطه علیت

اکثر جرایم مهم در حقوق جزا از زمره‌ی جرایم مقید می‌باشند، که در آن‌ ها به وجود آمدن یک نتیجه‌ خاص شرط تحقق جرم است. به علاوه، احراز رابطه علیت بین رفتار مرتکب و نتیجه حاصله شرط تحقق مسئولیت کیفری مرتکب در این جرایم می‌باشد که بدون آن وی از مسئولیت کیفری خواهد گریخت. (میرمحمدصادقی، «دیباچه کتاب رابطه علیت استاد یزدالله طاهری‌نسب»، ۱۳۸۸، ۱۳) ‌بنابرین‏، مسأله علیت از دیر باز از مهم‌ترین ابهامات و دغدغه‌های نوع بشر بوده است. به بیان ساده می‌توان گفت، هرگاه میان دو رویداد رابطه‌ای برقرار باشد که یکی بر دیگری اثر گذارد و موجب تغییر یا خلق موجودی نو گردد، میان آن دو رویداد یا شیء رابطه علیت برقرار است. اطراف این رابطه نیز علّت و معلول گفته می‌شوند. علّت، رویداد مقدم و مؤثر در ایجاد رویداد موخر است. معلول نیز رویداد یا وضعیت حادث و نوظهوری است که پیشتر وجود نداشته و در پی علّت به وجود می‌آید. این برداشت ساده و اولیه از علّت و معلول تقریباً مورد وفاق همه‌ کسانی است، که در باب علّیت اظهار نظر و یا تحقیق می‌کنند. (طاهری‌نسب، ۱۳۸۸، ۱۵) لذا این مبحث از شش گفتار تشکیل، که شامل اقسام، مفهوم، انواع، ویژگی‌ها، مفاهیم مشابه و نظریه های رایج در قلمرو رابطه علیت است که به شرح ذیل مورد اشاره قرار می‌گیرد.

گفتار اول- اقسام رابطه علیت در معنای عام

همچنان که پیشتر بیان شد، شرط تحقق مسئولیت کیفری، وجود، احراز و انتساب رابطه علیت به مرتکب رفتار مجرمانه می‌باشد. این بدان معنا است که رابطه علیت در کنار دیگر شروط مورد نیاز مسئوولیت کیفری قرار می‌گیرد. از این مطلب دو نتیجه گرفته می‌شود: نخست این که عدم رابطه علیت برابر است با عدم مسئولیت کیفری؛ دوم اینکه وجود رابطه علیت برای تحقق مسئوولیت کیفری لازم است اما کافی نیست. (نجیب‌حُسنی، ۱۳۸۶، ۸۳) ‌بنابرین‏، منظور از رابطه علیت به معنای عام، اموری است که نتیجه مترتب بر آن بوده و موجد نتیجه انگاشته می‌شود که شامل «علت به معنای خاص، سبب، شرط و رابطه علیت» می‌باشد. برای روشن شدن مطلب، ضروری است که مباحث مربوط به رابطه علیت و مفاهیم مشابه آن، به طور دقیق و صحیح مورد بررسی قرار گیرد.

۱- علت به معنای خاص

با ملاحظه وقایع زیانبار انسانی و اجتماعی می‌بینیم «هر زیان و یا صدمه و آسیب محصول شرایط متعددی است که اجتماع آن ها، برای پیدایش آن زیان کافی می‌باشد و در این مجموعه، هم شرایط مقدم و هم شرایط مقارن با رفتار انسانی که مؤثر در پیدایش زیان هستند، قرار دارند.» (طاهری‌نسب، ۱۳۸۸، ۱۳۱) ‌بنابرین‏، یکی از اقسام دخالت مرتکب در ارتکاب جرائم مباشرت می‌باشد که به آن علت به معنای خاص نیز گفته می‌شود.

۲- سبب

یکی از انحاء دخالت در وقوع جرم، سبب می‌باشد. چنانچه برخی گفته‌اند: «سبب چیزی است که اگر نمی‌بود تلف حاصل نمی‌شد ولی علت تلف چیزی غیر از سبب است.» (محقق حلی، بی‌تا، جلد ۲۵ و ۴۷۶) ‌بنابرین‏، رفتار مادی قتل عمد نیز می‌تواند به صورت سبب انجام پذیرد. چنانچه قانون‌گذار در ماده ۸۸۰ قانون مدنی ارتکاب قتل عمد را از طریق سبب پذیرفته و آن را تنصیص نموده است. ‌بنابرین‏ بررسی این نحوه از دخالت در وقوع جرم می‌تواند بیانگر این معنا باشد که آیا ترک فعل می‌تواند در غالب «سبب» تحقق یابد یا خیر؟