۲-۴-۳٫ ساختار و عناصر خوشه صنعتی

بررسی ادبیات توسعه ی خوشه های صنعتی نمایانگر آن است که فرایند شکل گیری و گردش کار در

خوشه ها، فرایندی طبیعی است و بسیاری از خوشه ها، به ویژه خوشه های مبتنی بر منابع و خوشه های با فناوری پایین(Low – Tech) به شکل خودکار فعالیت می‌کنند. البته این فرایند در خوشه های فناوری برتر(Hi –Tech) همانند خوشه های بیوتکنولوژی و نانو تکنولوژی با حضور مستقیم دولت تسریع یافته و گردش روند فعالیت ها تسهیل شده است. بر این اساس هرچند خوشه ها به طور طبیعی شکل می­ گیرند اما توسعه ی بلندمدت آنان را نمی توان به شانس واگذار کرد(کوک^[۲۷]، ۲۰۰۱). به بیان دیگر، توسعه پایدار خوشه نیازمند حضور خود آگاه دولت به عنوان تسهیل کننده است تا گردش کار در جهت توسعه بلندمدت و پایدار خوشه صورت پذیرد.

در یک خوشه ی صنعتی تنها واحدهای تولیدی و یا بنگاه های اقتصادی که محصول موردنظر را تهیه می‌کنند حضور ندارند. بلکه در کنار آن ها عناصر دیگری را هم می توان مشاهده کرد که عبارتند از تأمین کنندگان مواداولیه، مؤسسات حامی، پیمانکاران فرعی، آژانس های کنترل کننده، خریداران کالا، مشاوران، صادرکنندگان، مؤسسات حمل و نقل، تامین کنندگان ماشین آلات و نیز اتحادیه های کسب و کار، گروه ­های داوطلب ها، شرکت های تعاونی و سازمان های غیر دولتی^[۲۸] (یونیدو، ۲۰۰۱). کوک(۲۰۰۲) عناصر

اصلی خوشه بندی صنعتی در یک محیط منطقه ای مطرح ‌کرده‌است که در شکل ۲-۳ ارائه شده است.

محیط نهادی

محیط اقتصادی و اجتماعی

انجمن های صنعتی

تأمین کنندگان

تأمین کنندگان

دانشگاه ها

همکاری مشترک

رقابت

مؤسسات پزوهشی

روابط غیر رسمی

مؤسسات مهندسی

مراکز تربیت نیرو

آزمایشگاه ها

مؤسسات کنترل کیفی

مؤسسات مالی

همکاری بین بنگاهی

بازار نیروی کار محلی

نقش دولت

شکل ۲-۳٫ عناصر اصلی خوشه بندی صنعتی در یک محیط منطقه ای(منبع: فیلیپ کوک،۲۰۰۲)

۲-۴-۴٫ ماهیت و ابعاد خوشه های صنعتی

یک خوشه، تجمعی از شرکت های فعال در یک صنعت، به همراه نهادهای پشتیبان در یک منطقه جغرافیایی است، لذا مختصات یک خوشه به لحاظ مفهو می عبارت است از:

– تمرکز جغرافیایی؛

– تمرکز در فعالیتی خاص؛

– همبستگی (پیوند های افقی) و عدم وجود سلسله مراتب (ساختار هرمی)؛

– تخصص یافتگی در فعالیت مورد نظر؛

– وجود سرمایه ی اجتماعی در فضای خوشه؛

– زنجیره ایجاد ارزش افزوده؛

– تشکیل شبکه بر اساس انگیزه اولیه و تو سعه آن تا رسیدن به سطح خوشه.

الف- ابعاد اقتصادی خوشه ها

۱- تخصص یافتگی و اشتغال؛ خوشه ها برای توسعه، نیاز به کارکنان مجرب و متخصص دارند. یکی از منابع پیشرفت خوشه تخصص نیروهاست. علاوه بر تخصص یافتگی، ضریب مکانی مبادله ی داده و ستانده، ابتکار و نوآوری و گسترش شبکه ها نیز مطرح است (دیوید ولف^[۲۹]، ۲۰۰۳). همچنین، منبع مالی برای استفاده از افراد متخصص معمولاً از درون خوشه ها است و نه از خارج آن. این نوع جذب نیرو هزینه های معاملاتی را کاهش می‌دهد(پورتر، ۱۹۹۸) می‌گوید: از خصوصیات یک خوشه خوب آن است که اعضاء تجربیات خود را با دیگر بخش ها در میان بگذارند و مبادله ی اطلاعات، تخصص، تحقیق و توسعه، تجارت و… با همکاری یکدیگر صورت گیرد. مطالعه ای که درباره ی توسعه خوشه ها در کانادا صورت گرفته است، نشان می‌دهد که یکی از راه های سنجش عملکرد خوشه تعیین میزان یا نرخ سهم اشتغال آن است. این نرخ از اشتغال کل منطقه بر کل اشتغال ملی به دست هر چه این میزان افزایش یابد نشان می‌دهد که جذب نیروهای تخصصی بیشتر بوده و خوشه از مزایای رقابتی بهره مند بوده است(ولف، ۲۰۰۳).

در همین راستا، یکی از مباحثی که اقتصاددانان کشور ما برای توسعه ی اشتغال مطرح می‌کنند، ایجاد و

گسترش خوشه هاست. آنچه اهمیت خوشه ها را دو چندان می‌کند این است که ۹۴ درصد مؤسسات و شرکت هایی که زیربخش صنایع هستند، ۳۰ درصد ارزش افزوده را تشکیل می‌دهند. ‌بنابرین‏،حمایت از واحدهای کوچک و متوسط از طریق تشویق آن ها به تجمیع در خوشه ها می‌تواند به ‌عنوان یک راهکار توسعه اشتغال مورد توجه سیاستگذاران توسعه قرار گیرد(قاسمی، ۱۳۸۴).

۲- خلاقیت و نوآوری علوم و فنون؛ امروزه یکی از حلقه های مهم ارتباطی در بین خوشه ها، نوآوری و استفاده از دانش و فنون جدید است. خلاقیت و نوآوری خوشه ها متکی به ارتباط متقابل اجتماعی است. در بعد وسیع تر، نوآوری به تلاشهایی منجر می شود که ایده های تازه ایی را وارد دنیای کسب و کار می‌کند. نوآوری دامنه وسیعی دارد از علوم پایه گرفته تا تکنولوژی های پیشرفته را شامل می شود و در همه بخش ها، توجه به نوع نیاز آن ها کاربرد دارد. یکی از شاخص های نوآوری تحقیق و توسعه است و از دیگر شاخص ها می توان از انتشار مطالب علمی، ثبت اختراعات و رشد و گسترش شرکت ها نام برد. میزان نوآوری نیز با سه عامل ایجاد شرکت های جدید، ایجاد و گسترش شبکه های داخلی و گسترش تکنولوژی نوین مشخص می شود(کتاب سفید، ۲۰۰۴: ۴۰).

۳- کارایی؛ بررسی مقایسه ای بنگاه های فعال در یک خوشه با بنگاه های همانند خود که به صورت منفرد به فعالیت می پردازند نمایانگر وجود کارایی بالاتر بنگاه هایی است که در یک خوشه به فعالیت می پردازند(اورجال لولون و دیگران، ۲۰۰۳). به عبارت دیگر خوشه های صنعتی همانند یک بنگاه بزرگ ولی در عین حال انعطاف پذیر و نوآور که به دلیل حضور صنایع کوچک و متوسط فعال در آن به دست آمده است، عمل می نمایند(بل و آلبو^[۳۰]، ۱۹۹۹). خوشه های صنعتی به دلیل برخورداری از ساختارهای کوچک و غیرسلسله مراتبی، کاملاً انعطاف پذیر بودن و به راحتی به تنوع طلبی مشتریان و تقاضای بازار پاسخ دهند(راهبردهای توسعه خوشه های صنعتی، ۱۳۸۱).