۱ – ۵ – ۲ دیپلماسی فرهنگی ایران
به طور کلی عمده فعالیت­های ایران در عرصه دیپلماسی فرهنگی توسط سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی سازماندهی و دنبال می­ شود و وزارت خارجه نقشی مکمل برای آن دارد. این سازمان در سال ۱۳۷۴ رسما کار خود را آغاز کرد. اولین بار فکر تشکیل این سازمان با طرح ادغام بخش­های فرهنگی و تبلیغی نهادها و موسسات دولتی و عمومی فعال در خارج از کشور مطرح شد و پس از تدوین اساسنامه آن در شورایی متشکل از نخبگان و اندیشمندان فرهنگی و دینی و تصویب مقام رهبری، عملا کار خود را در قالب یک سازمان مستقل و در زمره سازمان­های وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی آغاز کرد. سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی زیر نظر یک شورای عالی اداره می­ شود که در آن علاوه بر شخصیت­های مهم و برجسته فرهنگی، تنی چند از اعضای هیئت وزیران، از جمله وزیران خارجه، فرهنگ و ارشاد اسلامی و رئیس سازمان صدا و سیما عضویت دارند. (برگرفته از سایت سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی)^[۷۵]

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

به نوشته پایگاه اینترنتی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، هدف کلان این سازمان، ایجاد و گسترش شناخت، علاقه و باور نسبت به اسلام ناب، انقلاب اسلامی، مزیت‌های جمهوری اسلامی ایران و فرهنگ و تمدن اسلامی – ایرانی در جوامع دیگر به منظور گسترش پرتوِ اسلام و تحکیم همگرایی و پیوندهای اسلامی، دینی و معنوی است. بر همین اساس، این سازمان مهم­ترین وظیفه خود را ارتباطات فرهنگی با ملل و اقوام مختلف جهان برای ایجاد زبان مشترک جهت گفتگو و مفاهمه، انجام مبادلات فرهنگی، عرضه کامل و درخور فرهنگ و تمدن ایرانی و اسلامی، تلاش جهت تقویت مناسبات فرهنگی ایران با سایر کشورها و سازمانهای بین ­المللی، تلاش برای وحدت اسلامی، معرفی و عرضه صحیح مکتب اهل بیت و برنامه­ ریزی و حرکت در راستای هدف مقدس گفتگوی ادیان و گفتگوی تمدن­ها ذکر کرده است. (همان، ۱۳۹۲)
معاونت بین­الملل این سازمان، عهده‌دار هدایت و هماهنگی فعالیت‌های فرهنگی خارج از کشور است و در قالب پنج اداره کل فعالیت می­نماید که در چهارچوب نمایندگی­ها و رایزنی‌های فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در خارج از کشور که هم اکنون در ۶۷ کشور جهان مستقر هستند پیگیری می­گردد. از جمله اقدامات این نمایندگی‌ها، انجام کلیه فعالیت­های فرهنگی مصوب و رصد اخبار و تحولات فرهنگی کشور محل ماموریت و انعکاس به مرکز، برگزاری هفته‌های فرهنگی،‌ برپایی نمایشگاه‌های هنری، برگزاری هفته‌های فیلم، برپایی نمایشگاه‌های قرآنی، همایش‌ها و کنفرانس‌های تخصصی فرهنگی و دینی، انعکاس دستاوردهای انقلاب اسلامی ایران، فراهم‌آوردن زمینه‌های ارتباطی میان دانشگاهیان، ‌علمای دینی و هنرمندان اقصی نقاط جهان، موضوعات مرتبط با ایرانیان خارج از کشور، گسترش زبان و ادبیات فارسی گفتگو و تعامل با ادیان و مذاهب مختلف و… است. (همان، ۱۳۹۲)
در بررسی اهداف و وظایف سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، در ابتدا به این نکته برمی­خوریم که تعداد زیادی وظایف و اهداف متعدد برای این سازمان تعریف شده که حجم و گستردگی آنها به حدی است که هر کدام می ­تواند برای کار یک سازمان تعریف شود. همچنین نقش نهادهای دیگر به ویژه وزارت خارجه در روند کاری این سازمان مشخص نیست، از جمله این مسئله که نوع همکاری میان این سازمان و وزارت امور خارجه چگونه تعریف می­ شود و در عمل، نهاد تصمیم­گیرنده کدام است. از طرف دیگر دیپلماسی فرهنگی حتی به لحاظ قانون­گذاری و نظارت، جایگاه مشخصی در دستگاه­های رسمی کشور ندارد. همچنین و در حالی که دیپلماسی فرهنگی بخشی از سیاست خارجی است، کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی مسائل آن را پیگیری می­ کند که به دلیل نوع نگاه این کمیسیون به روابط فرهنگی، اقدامات آن چندان در راستای برنامه ­های سیاست خارجی نیست. حتی به گفته برخی مسئولان کشور، در حوزه دیپلماسی فرهنگی، تعدد مراکز تصمیم­گیرنده و ناهماهنگی میان این مراکز عملا مانع اتخاذ تصمیمات و برنامه ­های موثر است. حتی در زمینه روابط دانشگاهی نیز فعالیت­ها و تعاملات، عمدتا به صورت دولتی باقی مانده است. (احدی، ۱۳۸۹، ص ۱۷۷)
۱ – ۵ – ۲ – ۱ جایگاه دیپلماسی فرهنگی در ساختار سیاسی ایران
در ایران این تاکید وجود دارد که توام ساختن دیپلماسی معمول با روابط فرهنگی گسترده به تقویت قدرت نرم کمک می­ کند، به ویژه که استفاده از فرهنگ و به خدمت گرفتن ابزارهای فرهنگی در دیپلماسی، دارای مزایای بسیاری است و با مقاومت کمتری نیز در جوامع و کشورهای جهان رو به رو می­ شود. به علاوه لحن دیپلماسی فرهنگی، لحنی معتدل و غیرخصمانه است. در این چهارچوب باید تاکید کرد که از طریق فعالیت­های فرهنگی تصورات یک ملت از خود بازنمایی می­ شود. دیپلماسی فرهنگی حتی می ­تواند راه­های قابل پذیرش شاخص­ های امنیت ملی یک کشور را ارتقا بخشد. برخی مسئولان و کارشناسان ایرانی، دیپلماسی فرهنگی را بر دو مبنای شناخت سیاست­های فرهنگی کشور مبدا و شناخت سیاست­های فرهنگی کشور مقصد می­دانند. در این رابطه از دو واژه «شناسایی» و «شناساندن» به عنوان وظیفه اصلی نمایندگی­های فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در خارج از کشور نام برده می­ شود. به این منظور معمولا این نمایندگی­ها به چاپ نشریاتی به زبان کشور مقصد می­پردازند و به شکل محدودی دوره­ های آموزشی را برگزار می­ کنند که شاید در عمل نمی­تواند تاثیرگذاری لازم را داشته باشد. (محمدی، ۱۳۸۷، برگرفته از پایگاه روابط فرهنگی بین ­المللی)^[۷۶]
ایران اسلامی توانست در سال­های نخستین انقلاب، با شدت و پر شور و در سال­های میانی به شکلی متعادل­تر و منطقی­تر، فضای بین ­المللی را از دیدگاه ­ها و نگرش­های آزادی­خواهانه و استقلال­طلبانه خویش متاثر سازد. در همین راستا، تلاش برای تاثیر نهادن بر کشورهایی که در حوزه تمدنی ایران قرار داشتند، خصوصا پس از فروپاشی شوروی سابق و استقلال جمهوری­هایی همچون تاجیکستان، ترکمنستان، و آذربایجان، به موازات تاثیر ایدئولوژیک و مذهبی ادامه داشت. این امر با برگزاری کنفرانس­ها، نشست­ها، تبادلات دانشجو، هم­فکری­های علمی، اجرای پروژه­ های مشترک فرهنگی و تقویت صنعت گردشگری صورت پذیرفت و در برخی موارد تاثیر روشن خویش را نشان داد. با این حال با مرور زمان و تزریق ننمودن روح ابتکار در این برنامه­ ها، بسیاری از این طرح­ها نیمه­کاره رها شد و یا در صورت تداوم، از میزان اثرگذاری واقعی آن به شدت کاسته شد. در حقیقت توجه ننمودن به تحرکات رقبا، عدم واکنش مناسب به مصادره­های فرهنگی (که بعضا توسط همان کشورهای واقع در حوزه تمدنی ایران صورت می­گرفت) اصرار بر روش­های قدیمی و آزموده شده، قرار گرفتن در لاک دفاعی به هنگام مواجهه با تهاجمات عظیم فرهنگی از سوی غرب، اولویت قائل نشدن برای امور فرهنگی و تمرکز بر مسائل سیاست داخلی و خارجی، تغییر مکرر مسئولان ذیربط و در نتیجه ممکن نبودن پیگیری یک سیاست و راهبرد منسجم در زمان لازم برای به­بار نشستن آن راهبرد، از جمله دلائلی بود که ایران را به سوی استفاده محدود و ناقص از ابزار فرهنگ برای پیش­برد اقتدار نرم خویش رهنمون ساخت. (گلشن­پژوه، ۱۳۸۹، ص ۱۴۹)
در حال حضر سهم هنر و همچنین هنرهای دستی ایران با وجود تنوع، کیفیت و زیبایی شگفت­انگیز خود در بازارهای جهانی بسیار اندک است و روز به روز نیز بر کمیت و کیفیت رقبای ما در این صحنه افزوده می­ شود. فرش، صنایع دستی، مفاخر ادبی، اسطوره­های ایرانی، خط فارسی و موسیقی سنتی ایران، گرچه هنوز در جایگاه والایی در عرصه جهانی برخوردارند، اما رتبه این جایگاه همانند سابق نیست و این، بخشی بخاطر سیاست­گذاری­های غلط دولتی و بخشی نیز بواسطه تحرک بیشتر رقبا و فهم بهتر آنان از اهمیت اثرگذاری­های اقتدار نرم یک کشور می­باشد. در حقیقت، نکته اصلی اینجاست که این ابزارها هرچند هنوز هم معتبر و کارآمدند، اما دیگر همانند سابق تعیین­کننده نیستند. شاید به دلیل همین ضعف و تا حدودی رخوت داخلی است که مصادره فرهنگی مولانا و رودکی و ابن­سینا توسط کشورهای همسایه، استفاده از نقش­های بدیع ایرانی در فرش­های چینی و پاکستانی، بسته­بندی زعفران ایرانی در اسپانیا، برداشت­های ادبی از تمثیل­ها و اسطوره­های ایرانی به زبان وشیوه­ دیگران و بسیاری موارد دیگر، ما را به خود نیاورده و ما را حساس نمی­کند تا درک کنیم دیگران در حال سرقت مولفه­های عمیق و عظیم اقتدار نرم ما هستند و ما ساکت بر جای نشسته­ایم و تصور می­کنیم هر گاه اراده کنیم، خواهیم توانست با همان اقتدار، دیگران را جذب خود و خواسته­ های خویش نماییم. (همان، ص۱۵۰)
این کم­کاری در حوزه تبلیغ و فعالیت­های مذهبی نیز محسوس است. در حال حاضر با وجود مخارج عظیم تربیت و اعزام مبلغ، همچنین چاپ و انتشار کتب اسلامی، معدود سازمان یا نهاد ایرانی و اسلامی در سطح جهان وجود دارد که متناسب با ظرفیت­های نشات گرفته از تلفیق ایرانیت و اسلامیت، توانسته باشد نقش بسزایی را در جذب قلوب و همراهی افکار عمومی جهانیان با نظام جمهوری اسلامی ایفا نماید. حتی این امر در حوزه صرفا مذهبی، با وجود درخشش حوزه علمیه قم در راهبری تفکرات شیعی، به اندازه برخی از مراکز رقیب نیست. (همان، ص ۱۵۰)
۱ – ۵ – ۳ دیپلماسی رسانه­ای ایران
فعالیت­های رسانه­ای ایران عمدتا در قالب فعالیت­های صدا و سیما قابل تعریف می­باشد. امروزه ابزارهای ارتباطی این امکان را به وجود آورده­اند که بتوان به طور مستقیم با مخاطبان در هر گوشه جهان ارتباط برقرار کرد. شبکه ­های رادیویی و تلویزیونی، یکی از ابزارهای موثر و تاثیرگذار بر افکارعمومی ملت­ها به شمار می­روند. بر این اساس، رسانه ­ها در جذب مخاطب از روش­ها و سازوکارهای پیچیده­ای استفاده می­ کنند. علاوه بر این، تعدد شبکه ­های تلویزیونی و رادیویی، سایت­های اینترنتی، روزنامه­ها و مجلات و دیگر ابزارهای ارتباطی به حدی است که مخاطبان علاوه بر کسب اطلاعات در کوتاه­ترین زمان، امکان مقایسه و اعتبارسنجی اطلاعات را نیز دارند. بنابراین رسانه­هایی در این رقابت موفق­ترند که دارای ابزارهای قدرتمند فنی و زبانی هستند و از طرف دیگر شناخت بالایی نسبت به خلقیات و روحیه مخاطبان خود دارد. در ایران، تمرکز فعالیت­های رسانه­ای در سازمان صدا و سیماست و این سازمان دارای حجم عظیمی از وظایف است که علاوه بر ارتباط با مخاطبان داخلی به زبان فارسی، تلاش می­ کند تا با راه ­اندازی شبکه ­های ماهواره­ای به زبان­های خارجی نظیر شبکه «العالم»^[۷۷]و «پرس. تی. وی»^[۷۸]، با مخاطبان خارجی نیز ارتباط برقرار کند. (احدی، ۱۳۸۹، ص ۱۷۹)
آغاز به کار شبکه خبری پرس. تی. وی در ۱۱ تیر ۱۳۸۶، این امید را به وجود آورد که ایران بتواند از طریق یک رسانه حرفه­ای ملی پیام خود را به مخاطبان بین ­المللی منتقل کند. مسئولان این شبکه هدف از راه ­اندازی پرس. تی. وی را «شکستن سلطه غرب بر رسانه­های جهانی» اعلام کردند و اظهار امیدواری کردند که این شبکه بتواند با شبکه ­های تلویزیونی انگلیسی زبان ۲۴ ساعته مانند بی.بی.سی، سی.ان.ان و شبکه الجزیره رقابت کند. اما در حالی که هدف از راه ­اندازی شبکه ­های خبری العالم و پرس­تی­وی، «شکستن سلطه غرب بر رسانه­های جهانی» عنوان شده بود، با بررسی برنامه ­های این دو شبکه، هدف واحدی که این برنامه­ ها بر اساس آن شکل گرفته باشند و ارتباطی خطی بین محتوای برنامه ­های این دو شبکه، دیده نمی­ شود. (غفاری، ۱۳۹۱، ص ۴۱)
در این زمینه صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، نیاز به فعالیت بیشتری دارد تا بتواند همپای دیگر شبکه ­های تلویزیونی جهانی، تاثیرگذاری بیشتری داشته باشد. صدا و سیما باید از جهت­گیری­های سیاسی، بدور باشد؛ ولی در عمل، صدا و سیما نیز همانند بیشتر رسانه­های دیگر به شدت درگیر مسائل سیاسی داخلی و جناحی شده و به جای انعکاس رویدادها به صورت واقعی و آنچنان که هست به ابزاری سیاسی تبدیل شده است. نتیجه این امر، بی ­اعتمادی مردم به صدا و سیماست. رسانه­های حرفه­ای، آنچنان با ظرافت و دقت به انتشار اخبار می­پردازند که پیدا کردن رگه ­های القایی در میان آنها، حتی برای کارشناسان نیز بسیار مشکل است. حال این سوال مطرح است که آیا ایران با سرمایه ­گذاری در حوزه شبکه ­های برون­مرزی، به نتایج مورد نظر در راستای ارتقای جایگاه ملت ایران در افکار عمومی دست پیدا کرده ­است؟ (سنایی، ۱۳۹۱، ص۹۸)
با این حال عملکرد این شبکه در حدود دو سال فعالیت آن نشان می­دهد که برنامه ­های آن در جذب مخاطب خارجی موفقیت چشمگیری به همراه نداشته است. به نظر می­رسد یکی از مهمترین دلایل این عدم موفقیت، عدم شناخت درست از مخاطب و محیط بین ­المللی و عدم استفاده از اخبار دست اول می­باشد؛ به گونه ­ای که در مراجعه به این سایت شبکه، اخبار آن عمدتا از منابع دیگر گرفته شده است. (احدی، ۱۳۸۹، ص ۱۷۹)
باید فرصت­هایی که به سختی و با تلاش فراوان به دست آمده­اند را مغتنم شمرد. برای سنجش کامیابی­های خود در دیپلماسی رسانه­ای همواره باید پرسید که «آیا پیام ما به دنیا منتقل می­ شود؟» در وضعیتی که تعداد محدودی از شبکه­ ها و برنامه ­های رادیو و تلویزیونی در ایران به زبان انگلیسی یا عربی است و بخش عمده­ای از برنامه ­های برون­مرزی شبکه ­های ایرانی نیز به زبان فارسی پخش می­ شود، باید گفت که ما در بیرون از مرزها نیز با خودمان صحبت می­کنیم. استفاده از برخی مفاهیم و اصطلاحات که تنها در درون گفتمان اسلامی-ایرانی معنا می­یابند و در عرصه بین ­المللی به سادگی قابل فهم و درک نیستند، یکی از آسیب­هاست. (غفاری، ۱۳۹۱، ص ۴۱)
ضعف­های فنی و سخت­افزاری، در کنار عدم تسلط بر زبان رسانه­ای و مخاطبان خارجی و نیازها و ظرفیت­های آنها، باعث می­ شود صدای ایران در جهان شنیده نشود و درمقابل، تبلیغات منفی دیگران علیه آن پررنگ و باورپذیر به نظر برسد و مانع ارائه چهره منطقی و واقعی شود. در ایران تمرکز فعالیت­های رسانه­ای در سازمان صدا و سیماست که خود دارای حجم عظیمی از شرح وظایف است و به همین دلیل به سختی می ­تواند نیروی خود را بر طرح و برنامه­هایی موثر برای مخاطبان خارجی متمرکز کند و به طور تخصصی به فعالیت بپردازد. (همان، ص ۴۱)
پویایی و آزادی عمل در اینترنت، دو ویژگی برتر این ابررسانه نسبت به رسانه­های پیشین است. در روزگار کنونی، اینترنت، نسبت به دیگر وسایل ارتباط جمعی از برتری­هایی ویژه، برخوردار است که بیشتر از عمق و دامنه نفوذ بر افکار عمومی سرچشمه می­گیرد. اینترنت مرز نمی­شناسد و به راحتی می ­تواند مرزها را پشت سر گذاشته و به درون کشورها نفوذ کند. این وسیله هم می ­تواند وسیله­ای برای نزدیکی ملتها و عاملی برای مبادله برنامه ­های فرهنگی، و هم وسیله­ای برای تهاجم و تخریب افکار ملت­های دیگر باشد. در این راستا، ایجاد پایگاه های اطلاعاتی قوی و معتبر از ایران به زبان فارسی و دیگر زبانهای زنده دنیا، به ویژه انگلیسی می ­تواند در ارائه چهره­ای مطلوب از ایران موثر باشد. با توجه به اهمیت و کارکرد شبکه ­های ماهواره­ای در شکل­دهی افکار عمومی در داخل و خارج از کشور، و نظر به دست­آوردها و آسیب­های ما در این بخش، ضروری است که جمهوری اسلامی ایران برنامه منسجم و مطلوب در این حوزه داشته باشد تا بتواند از ظرفیت­های موجود در جهت تحقق منافع ملی و دستیابی به اهداف ملی استفاده کند؛ چرا که ماهواره و اینترنت همچون شمشیر دولبه­ای است که اگر به صورت دقیق به آن توجه نشود، مضرات استفاده از آن بیش از منافع احتمالی آن خواهد بود. (سنایی، ۱۳۹۱، ص۹۹)
بخش دوم
دیپلماسی شهروندی
۲ – ۱ مقدمه
دیپلماسی شهروندی به مفهومی اطلاق می­ شود که در آن، افراد به عنوان نمایندگان غیررسمی کشور خودشان در زمینه روابط خارجی ایفای نقش می­ کنند. در دیپلماسی شهروندی، شهروندان از حق برقراری ارتباط با شهروندان جوامع دیگر برخوردار هستند تا بتوانند به دیدگاه های مشترک برسند و یا تاثیرات نامطلوب ناشی از سیاست­های خارجی نادرست برخی دولت­ها را از بین ببرند. بر همین اساس، دیپلماسی شهروندی، گاهی هماهنگ با دیپلماسی رسمی دولت­ها و مکمل آن به شمار می­رود و گاهی نیز در تقابل با آن قرار می­گیرد. ایده دیپلماسی شهروندی، ایده جدیدی نیست و ده­ها سال است که گروه‌ها و سازمان­های مختلف، جهت آشنایی بیشتر مردم کشورهای مختلف، به ویژه مردم کشورهایی که درگیر اختلاف هستند، راه حل دیپلماسی شهروندی را برگزیده­اند.
۲ – ۲ تاریخچه دیپلماسی شهروندی
عبارت دیپلماسی شهروندی برای اولین بار توسط «دیوید هافمن»^[۷۹]در مقاله­ای که برای بررسی فعالیت­های دکتر فولر در فصلنامه «کو-ای­ولوشن»^[۸۰]در سال ۱۹۸۱ به چاپ رسید، به کار رفت. (برگرفته از سایت ویکی­پدیا، ۲۰۱۲)^[۸۱] «رابرت فولر»^[۸۲]، فیزیکدان، یکی از پیشگامان دیپلماسی شهروندی به شمار می­رود که در دهه ۷۰ و ۸۰ میلادی برای کاستن از تنش­های جنگ سرد، سفرهای متعددی به اتحاد جماهیر شوروی داشته است. پس از سقوط اتحاد جماهیر شوروی، دکتر فولر این کار را در سایر مناطق بحرانی جهان ادامه داد و برای برقراری صلح در جهان، ایده مبارزه با «رنکیسم»^[۸۳]را مطرح کرد. (همان، ۲۰۱۲)
اما مفهوم دیپلماسی شهروندی را باید در ایده برنامه­ای به نام «مشارکت مردم با مردم»^[۸۴]و در سالها قبل جستجو نمود. در ۱۱ سپتامبر ۱۹۵۶، به درخواست ژنرال «دوایت آیزنهاور»^[۸۵]، کنفرانسی با نام مشارکت مردم با مردم در واشنگتن برگزار شد. در این کنفرانس از افرادی که به شکل­های مختلف در جامعه آمریکا دارای نقش برجسته­ای بودند، دعوت به عمل آمد. همزمان با برگزاری کنفرانس، سخنرانی­ها، جلسات و کارگاههای مختلف نیز برای سازماندهی برنامه مشارکت مردم با مردم به اجرا درآمد. آیزنهاور بر این عقیده بود که ارتباط میان مردم آمریکا با مردم کشورهای دیگر، تصویر ایالات متحده را در خارج از کشور بهبود می­بخشد و هنگامی که روابط بین ­المللی پرتنش و تیره و تار باشد، زمینه را برای برقراری صلح فراهم می­ کند. (برگرفته از وبسایت مرکز دیپلماسی شهروندی، ۲۰۱۲)^[۸۶]
سخنرانی افتتاحیه کنفرانس، توسط خود رئیس جمهور ایراد شد که در آن بر ضرورت فعالیت مردم آمریکا در سیاست خارجی کشورشان تاکید کرد. برای انجام چنین­کاری، آیزنهاور از شهروندان آمریکایی تقاضا نمود که به مردم کشورهای دیگر دسترسی یافته و راجع به سیاست­ها، مقاصد و اهداف ایالات متحده گفتگو نمایند. وی در آنزمان پیش ­بینی کرده بود که انجام این کار توسط مردم آمریکا، تبلیغات دشمنان علیه ایالات متحده را خنثی نموده و روابط میان آمریکا و سایر دولتها را بهتر خواهد کرد. آیزنهاور در سخنرانی افتتاحیه اظهار داشت: «من راجع به تبادل اساتید، دانشجویان، و مدیران و ارائه کمک­های فنی و نیز راجع به سفرهای معمولی به خارج از کشور صحبت می­کنم. من راجع به پزشکانی صحبت می­کنم که در مبارزه با بیماری­ها تلاش می­ کنند، راجع به اتحادیه ­های کارگری که به مردم نشان می­ دهند چگونه باید کار کرد، چه چیزی باید بدست آورد، چگونه باید پول بدست آورد و آن را به خانه برد». (همان، ۲۰۱۲)
این سخنرانی، پایه و مبنایی را برای برنامه مشارکت مردم با مردم پایه­ریزی کرد و به مردم آمریکا نشان داد که چگونه می­توانند در سیاست خارجی ایالات متحده سهیم باشند. این کنفرانس، سازماندهی موفقی برای دیپلماسی شهروندی فراهم کرد که امروزه، هنوز هم مورد استفاده واقع می­ شود و کارایی لازم را دارد و هزاران نفر از مردم داخل و خارج از آمریکا را تحت­تاثیر خود قرار می­دهد. برنامه مشارکت مردم با مردم، پاسخی بود به یک نیاز: نیاز به سیاست خارجی ضد سلطه­جویی و تجاوزگری، که به دولت اجازه می­داد از منابع غیرنظامی، برای بهبود روابط خارجی بهره جوید. ایده اصلی این برنامه به «آبوت واشبرن»^[۸۷]، معاون مدیرکل آژانس اطلاعاتی آمریکا، در سالهای ۱۹۵۳ تا ۱۹۶۱ مربوط می­ شود. او ایده خود را در یادبود «تئودور استرایبرت»^[۸۸]، رئیس آژانس اطلاعات ایالات متحده، طرح­ریزی کرد و بر اساس هدف رئیس جمهور برای ایجاد جریان آزادتر انتقال ایده­ ها و کالاها توسط مردم، طرح خود را با عنوان «نگاه جدید» بنا نهاد تا مردم کشورهای دیگر درک و شناخت بهتری از ایالات متحده بدست آورند. (همان، ۲۰۱۲)
واشبرن در همین ارتباط پیشنهاد نمود گروهی از محققان برای تهیه برنامه ­های آموزشی به کار گرفته شوند، یک فیلم هالیوودی برای نمایش فداکاری­های آمریکا در ایجاد صلح ساخته شود و کمیته­ای برای برقراری ارتباط با صنایع، اتحادیه ­های کارگری و سایر گروه ها در خارج از کشور تاسیس گردد. همچنین تورهای فرهنگی در سراسر آمریکا برای جلب نظر صاحبان صنایع و مدیران شرکتها در پیوستن به دولت، برای عرضه اقتصاد نوین آمریکا به سایر کشورها نیز دایر شود. این ایده، همراه با برنامه جدید رئیس جمهور برای افزایش درک بین ­المللی، به چهارچوبی تبدیل شد که در آن، برنامه مشارکت مردم با مردم سرانجام ایجاد شد. طرح دیگری نیز از جمله، «خواهرخواندگی شهرها»^[۸۹] (همان، ۲۰۱۲)
۲ – ۲ – ۱ شهرهای خواهرخوانده
شهرهای تاریخی جهان به واسطه زمینه ­های تاریخی-فرهنگی مشترکی که دارند، دست به ایجاد یک رابطه غیرمتمرکز از طریق انعقاد قراردادی موسوم به خواهرخواندگی می­زنند و سعی می­ کنند با اعزام گروه ­های کارشناسی از تجربیات یکدیگر در حفظ و حراست از داشته­های کهن خود بهره برند. این زمینه ارتباطی شامل تبادلات فرهنگی، هنری، آموزشی، اعزام گروه ­های کارشناسی و همکاری اتاق­های بازرگانی و دانشگاههاست. (برگرفته از سایت شبکه خبری شهر الکترونیک)^[۹۰]
اما یکی از عوامل گسترش ارتباط خواهرخواندگی گاه به شهر خواهرخوانده و تمایل یا توان و ظرفیت او برای ارتباط بستگی دارد.
از فواید دیگر خواهرخواندگی، به موارد زیر می­توان اشاره کرد:
* حرکت در مسیر دو رخداد مهم جهانی: «شهری شدن جهان» و «ظهور شهرهای جهانی»
* تکیه بر مشارکت آگاهانه شهروندان و به ویژه تشکل­های غیردولتی و داوطلب
* حرکت در مسیر تحقق سیاست تمرکز­زدایی و ایجاد دموکراسی در مدیریت واحد شهری
* آموزش مستمر و جریان دانایی و به هنگام بودن پیکر مدیریت شهری به دانش و درک جدید و بکارگیری دستاوردهای نوین جهان
* ایجاد فرصت­های سرمایه ­گذاری برای سرمایه ­گذاران داخلی و بهره­ گیری از ظرفیت­های سرمایه ­گذاران خارجی در راستای رشد و شکوفایی شهر
* ایجاد فرصت­های گردشگری و تعاملات فرهنگی در راستای معرفی همه­جانبه شهر در عرصه بین المللی. (همان، ۲۰۱۲)
خواهر­خواندگی در واقع قراردادی است بین سران مملکتی یا مسئولین اجرایی دو شهر، که برای ایجاد همبستگی و اتحاد فرهنگی بیشتر بسته می­ شود. معمولا این قرارداد بین شهرهایی بسته می­ شود که دارای منافع، خصوصیات و وجوه مشترک مانند سابقه تاریخی، شهرهای دانشگاهی، شهرهای گردشگری و امثال آن هستند و در قالب این تفاهم­نامه درصدد تعمیق روابط میان خود می­باشند. شهرهای متعددی در جهان وجود دارند که خواهرخوانده یکدیگرند، تهران قبل از انقلاب با شهرهای لس­آنجلس و سئول به عنوان خواهرخوانده شناخته می­شد. پس از پیروزی انقلاب، برای نخستین بار در سال ۱۳۷۳، تهران با بیشکک، پایتخت قرقیزستان خواهرخوانده اعلام شد. در حال حاضر، تهران با یازده شهر دنیا از جمله، هاوانا، مسکو، مینسک، کاراکاس، سئول، پورتوریا، پکن، استانبول، صنعا، کویت، خارطوم، برازیلیا و دوشنبه خواهرخوانده می­باشد. (برگرفته از سایت اطلس تهران)^[۹۱]
خواهرخواندگی از ادبیات اروپا وارد دیگر کشورها شده و برای نخستین بار در سال ۱۹۲۰، بعد از جنگ جهانی اول، این قرارداد بین یکی از شهرهای انگلیس و شهری در فرانسه منعقد شد و تا سال ۱۹۸۶ ادامه داشت. هدف از این قرارداد، پیوند و اتحاد بین شهروندان دو شهری است که دارای منافع مشترک هستند. مفاد این قراردادها موضوعات فرهنگی، اقتصادی و بازرگانی و اخیرا ورزشی را شامل می‌شود. در ادبیات اروپایی به خواهرخواندگی، شهرهای «دوقلو» یا «همسان» هم گفته می‌شود؛ اما در کشورهای آسیایی و آمریکایی، اصطلاح خواهرخواندگی رواج بیشتری دارد. علت بکارگیری واژه خواهرخواندگی به این دلیل است که در بیشتر زبانهای دنیا، واژه شهر، مونث است. معمولا دو شهر برای خواهرخواندگی باید دارای تشابهاتی باشند؛ مثلا دو شهر تاریخی، دو شهر علمی یا دانشگاهی و یا دو بندر و یا حتی دو سمبل مشترک داشته باشند که انگیزه عقد قرارداد خواهرخواندگی را ایجاد کند. رونق و رواج گردشگری بین دو شهر خواهرخوانده و نامگذاری متقابل نام خیابان­هایی به نام شهر خواهرخوانده، از جمله نتایج اعلام خواهرخواندگی شهرهاست. (برگرفته از سایت ویکی پدیا)^[۹۲]
در آمریکا، «انجمن خویشاوندی شهرها»^[۹۳]که به طور رایج، «خواهرخواندگی» شهرها خوانده می­ شود، در راستای اجرای اهداف کنفرانس مردم با مردم و با حمایت «کمیته مدنی»^[۹۴]و «اتحادیه ملی شهرها»^[۹۵]در سال ۱۹۶۷ تاسیس شد و «جورج آلن»^[۹۶]، سفیر سابق آمریکا، به عنوان اولین رئیس آن انتخاب گردید. در بیست­وپنجمین سالگرد تاسیس این انجمن در سال ۱۹۸۱، ۷۲۰ شهر آمریکا با بیش از ­هزار شهر در ۷۷ کشور دنیا خواهرخوانده شده بودند؛ همچنین در این سال، خواهرخواندگی به عنوان یک نام رسمی این سازمان، مورد پذیرش واقع شد. خواهرخواندگی شهرها، بیش از ۵۰ سال است که همچنان شهرها را در سراسر جهان به هم پیوند می­زند و درک فرهنگی و دیپلماسی شهروندی را ارتقاء می­دهد. (برگرفته از سایت مرکز دیپلماسی شهروندی، ۲۰۱۲)
دکتر سلیمی معتقد است اصطلاح «دیپلماسی شهری»^[۹۷] که با دیپلماسی شهروندی هم­پوشانی­هایی دارد، برای اطلاق به همکاری متقابل شهرها مانند خواهرخواندگی مورد استفاده قرار می­گیرد. البته اصطلاح دیپلماسی شهری، عمدتا در مورد روابط میان ایالتها یا استانهایی که از اختیارات داخلی برخوردارند و یا حتی اختیارات محدودی برای ایجاد روابط خارجی دارند، به کار می­رود. از اینرو، این نوع دیپلماسی را گاهی با نام دیپلماسی ایالتی^[۹۸] نیز معرفی می­ کنند.
تغییر و تحول در نظام بین‌المللی و اهمیت یافتن هر چه بیشتر بازیگران غیردولتی به ایجاد شکل جدیدی از دیپلماسی منجر شده که از آن به عنوان دیپلماسی نوین یا دیپلماسی شهری یاد می‌شود. با تداوم بحث جهانی شدن، دیپلماسی شهری نیز به عنوان ابزار کارآمد در فضای بین‌المللی با هدف ایجاد صلح و توسعه اقتصادی و فرهنگی مطرح است. به طور قطع یکی از مناسب‌ترین زمینه‌های تعامل، توجه به فرصت‌ها در حوزه مشارکت اقتصادی و اجتماعی از طریق سازمان‌های بین‌المللی و منطقه‌ای و حمایت مالی از پروژه‌های مشترک بخش‌های متفاوت می‌باشد که در آن بازیگران متفاوت از جمله شهرداری‌ها به عنوان بازیگران اصلی دیپلماسی شهری در کنار سایر سازمان‌های غیردولتی ایفاگر نقش‌های اساسی‌اند. (احمدزاده، ۱۳۹۲، برگرفته از سایت همشهری آنلاین)^[۹۹]
دیپلماسی شهری مجموعه‌ای از ابزارهای سیاستگذاری شهری و فرایندها، نهادها و ترتیبات اقتصادی سیاسی و اجتماعی فرهنگی مدیریتی شهری است؛ حکومت‌های محلی و شهری (مقامات شهری و شهرداری‌ها) به منظور کاهش و کنترل کشمکش‌ها از آنها برای تقویت همکاری‌های جهانی بین‌شهری و بین‌شهرداری‌ها و رسیدن به منافع و علایق شهری و شهروندی مشترک استفاده می‌کنند تا بتوانند فضایی امن، دمکراتیک و پر رفاه و سرشار از نشاط و آزادی برای شهروندان خود و شهروندان جهانی ایجاد کنند. بر این اساس مدیر موفق در امور شهر، مدیری است که از روابط فراملی و دیپلماسی شهری یا به‌عبارتی بسیار ساده­تر، راه‌های برقراری ارتباط با دیگر بازیگران عرصه تعاملات جهانی (دیگر کلانشهرها و شهرهای جهانی) به خوبی مطلع باشد و از این راه‌ها در جهت ارتقای سطح مدیریت خود و کیفیت زندگی شهروندانش به خوبی سود جوید. (مظفری، ۱۳۹۲، برگرفته از سایت همشهری آنلاین)
۲ – ۳ تعریف دیپلماسی شهروندی
«دایانا چیاگاس»^[۱۰۰]، مقاله­ای با عنوان «دیپلماسی نوع دوم، دیپلماسی شهروندی»^[۱۰۱]در سال ۲۰۰۳ منتشر نمود که در آن دیپلماسی شهروندی را این گونه تعریف کرده است: دیپلماسی شهروندی، به ارتباط غیررسمی بین مردم کشورهای مختلف اطلاق می­ شود که با روابط رسمی میان نمایندگان دولتها در تقابل است. این ارتباط می ­تواند بطور مستقیم و در طی فعالیت­های مختلف و یا در شرایط فراهم آمده توسط گروه های غیررسمی و غیردولتی، نظیر ان.جی.او.^[۱۰۲]ها، گروه های صلح­طلب، محققان و یا هر سازمان واسطه غیررسمی دیگری انجام پذیرد. (چیاگاس، ۲۰۰۳)^[۱۰۳]
در دائره­المعارف ویکی­پدیا نیز در تعریف مفهوم دیپلماسی شهروندی آمده ­است: دیپلماسی شهروندی (دیپلماسی مردم)، مفهومی سیاسی از شهروندانی معمولی است که به عنوان نماینده یک کشور چه به صورت ارادی و چه به صورت غیرارادی ایفای نقش می­ کنند. دیپلماسی شهروندی زمانی به اجرا درمی­آید که کانالهای رسمی قابل اعتماد و یا مطلوب شناخته نشوند؛ به طور مثال، هنگامی که دو کشور، دولتهای یکدیگر را به رسمیت نمی­شناسند، دیپلماسی شهروندی می ­تواند ابزار مطلوبی برای سیاستمدار باشد. (برگرفته از سایت ویکی پدیا، ۲۰۱۲)
دیپلماسی شهروندی، روشی است که در آن افراد به عنوان نماینده غیررسمی کشور خودشان ایفای نقش می­ کنند. اغلب، خاطره ماندگار دیدارهای چهره به چهره میان­فردی با مردمی از کشورهای دیگر، باعث افزایش درک دوجانبه می­گردد و مردمی که سوابق متفاوتی دارند، می­توانند ارزش­ها و منافع مشترکی پیدا کنند و حتی احساسات منفی نسبت به یکدیگر را نیز کاهش ­دهند. دیپلماسی شهروندی می ­تواند کاملا مستقل از فعالیت­های دیپلماسی رسمی باشد. (داوسون، ۲۰۱۱)^[۱۰۴]
ملیسین معتقد است دیپلماسی شهروندی یکی از حلقه­های کوچک در زنجیره پیرامون سیاست خارجی است که از یک­سو با دیپلماسی عمومی و از سوی دیگر با دیپلماسی رسانه­ای در ارتباط است. بر این اساس، دولت می ­تواند از اتباع و شهروندان فعال خود در خارج از کشور برای پیش­برد منافع ملی و دفاع از امنیت ملی خود استفاده کند. به عبارت دیگر، دیپلماسی شهروندی به پیوند دولت با شهروندان فعال خارج از کشور اشاره دارد. (ملیسن، ۲۰۰۵،ص ۸) بنابراین، هر چه اتباع یک کشور در خارج فعال­تر بوده و تمایل آنها برای همکاری با کشور مادری­شان بیشتر باشد، آن کشور از دیپلماسی شهروندی فعال­تری برخوردار است.
از آنجا که هسته نظریه دیپلماسی عمومی «ارتباطی هدایت­شده با افراد خارجی به منظور تاثیر گذاشتن بر افکار آنان و سرانجام، تاثیر گذاشتن بر دولت­های آنهاست»، در همین چهارچوب، دیپلماسی شهروندی، فعالیت­هایی در زمینه ­های تبادل اطلاعات، آموزش و فرهنگ با هدف آشنایی بیشتر ملت­ها به ویژه، ملت­های درگیر اختلاف و به منظور حسن­تفاهم و دستیابی به دیدگاه ها و ارزش­های مشترک میان آنان است تا به این وسیله، بتوان علاوه بر ایجاد تصویری مطلوب از کشور متبوع خود در افکار عمومی، در نهایت بتوان بر جهت­گیری­های سیاسی سایر کشورها نسبت به یکدیگر تاثیرگذار باشد.
۲ – ۴ نقش دیپلماسی شهروندی
«هایدی برگس»^[۱۰۵]، معتقد است ارزیابی نقش دیپلماسی شهروندی بدلیل تاثیرگذاری آن بر عوامل غیرعینی نظیر نگرش­ها و روابط، کار مشکلی است. وی می­نویسد: مدیریت تعارضات رسمی، گاهی اوقات غیرقابل انجام و اجراست؛ زیرا مباحثه­کنندگان کاملا با هم بیگانه هستند، رهبران تمایلی به تغییر شرایط ندارند و مباحثه ممکن است با منازعات بیشتری درهم تنیده شود. در چنین شرایطی، اگر میانجی­گران غیررسمی، در یک زمینه غیررسمی با یکدیگر ملاقات (دیدار) داشته باشند، می ­تواند سودمند واقع گردد؛ چنین گفتگوهایی گاهی می ­تواند منجر به توافقات جدیدی شود و رویکردهای ابتکاری تولید کند که در فرآیندهای رسمی مذاکرات، مورد اقتباس قرار گیرد. به طور مثال، دیپلماسی شهروندی به مشارکت­کنندگان کمک می­ کند که عقاید قالبی منفی نسبت به یکدیگر را از بین ببرند. وقتی که مشارکت­کنندگان از قصد و نیت یکدیگر باخبر شوند، می­توانند با یکدیگر همدلی کنند و زمینه را برای اعتماد متقابل فراهم نمایند. (برگس، ۲۰۱۳)^[۱۰۶]
میانجی­گران غیررسمی، همچنین می­توانند کانالهای ارتباط میان گروه ها را فراهم کنند. مذاکرات دیپلماسی شهروندی، مردمی را گردهم می ­آورد که در حالت عادی ممکن است هیچگاه همدیگر را ملاقات نکنند. علاوه بر این، مباحثات غیررسمی نوع جدیدی از ارتباط را ممکن می­سازد. در میانجی­گری غیررسمی، مشارکت­کنندگان روایت­های خود را تعریف می­ کنند و در یک روش سازمان­یافته، منازعه را مورد بررسی قرار می­ دهند. آنها گفتار اهانت­آمیز را می­شناسند و می­توانند گفتاری تشنج­زدا را جایگزین آن کنند تا محیطی آرام و امن ایجاد نمایند. فرآیندهای غیررسمی، ایده­های جدیدی خلق می­ کند که در مذاکرات رسمی قابل تولید نیست. محیط آرام و امن می ­تواند به مشارکت­کنندگان کمک کند که روابط عمیق­تری برقرار سازند که در آن حتی دشمنان، رفتار مسالمت­آمیزتری داشته باشند؛ گرچه اعتماد نویافته دوام چندانی ندارد؛ اما اگر چنانچه دیدارها به مقدار کافی، میان تعداد قابل توجهی از مردم، در طول دوره زمانی قابل توجهی صورت پذیرد، تصویر اجتماعی، انتظارات و منافع تغییر خواهد کرد و سرانجام، مشارکت­کنندگان در یک مواجهه طولانی­تر، دیدگاه خود را تغییر خواهند داد، حتی اگر تعدادی از مباحث غیرقابل گفتگو باقی بماند؛ اما تمایل به گفتگو راجع به مباحث دیگر از میان نخواهد رفت. (همان،۲۰۱۳)
۲ – ۵ دیپلماسی نوع دوم^[۱۰۷]
گاهی اوقات مجموعه فعالیت­هایی که در دیپلماسی شهروندی انجام می­گیرد، از سوی متخصصان سیاست خارجی، با عنوان دیپلماسی مسیر دوم نامیده می­ شود. این نوع دیپلماسی، مذاکره غیررسمی توسط بازیگران غیردولتی راجع به مسائلی است که معمولا توسط مقامات در مذاکرات دیپلماتیک رسمی مورد بحث قرار می­گیرد. مشارکت­کنندگان ممکن است اعضای پارلمان، رهبران، فعالان، روزنامه­نگاران، دانشمندان و دانشجویان باشند. (چیاگاس، ۲۰۰۳)
در شرایطی که ارتباطات رسمی و دیپلماتیک میان کشورها، و یا دولت و یک گروه شورشی، به کلی قطع شده باشد، کانالهای غیررسمی اغلب می­توانند به طور موثری به ایفای نقش بپردازند. اصطلاح مسیر دوم و یا دیپلماسی شهروندی، به ارتباط غیررسمی میان مردم (مردم معمولی) که باعث هموار شدن مسیر دیپلماسی رسمی می­گردد، اطلاق می­ شود. اصطلاح دیپلماسی مسیر دوم با نام «جوزف مونتویل»^[۱۰۸] شناخته شده و به مذاکرات غیررسمی شهروندان برای رسیدن به یک راه حل رسمی در جهت جلوگیری از یک برخورد قریب­الوقوع (منازعه پیش­رونده) اطلاق می­ شود؛ البته با گذشت زمان، این اصطلاح به طور وسیع­تری مورد استفاده قرار گرفت و فرایندهایی نظیر کارگاههای حل مسئله، گفتگوها، مبادله علمی و فرهنگی، سفر (اعزام) هنرمندان و تیم­های ورزشی و یا هر گونه ارتباط میان مردمی که در یک منازعه ستیزه­جویانه بسر می­برند، شامل شد. از این­رو «جان مک دونالد»^[۱۰۹] و «لوئیس دیاموند»^[۱۱۰] به جای استفاده از دیپلماسی مسیر دوم، دیپلماسی چندمسیره^[۱۱۱] را پیشنهاد دادند تا نشان دهند که روش­های زیادی برای بهم ­رساندن مردم کشورهای مختلف، علاوه بر مذاکرات رسمی وجود دارد. (همان، ۲۰۰۳) ^[۱۱۲]