گفتار ششم- اشتراکات و افتراقات حق انتفاع با وقف

در حق انتفاع آنچه که بیشترین اهمیت را دارد تشخیص آن از عقد اجاره و عقد وقف است به طوری که اگر انسان این تفاوت ها را دریابد می‌تواند مطمئن شود که به ماهیت حقوقی صحیح این حق پی برده است.قانون‌گذار وقف را حق انتفاع به معنی عام دانسته است و طبیعی است که این دو وجوه مشترک و وجوه افتراقی با همدیگر داشته باشند و در واقع می توان گفت که بین حق انتفاع و وقف رابطه عموم و خصوص مطلق وجود دارد ‌به این معنی که هر وقفی نوعی واگذاری حق انتفاع است ولی هر حق انتفاعی وقف نیست. پس اول وجوه مشترک و سپس به وجوه افتراق می پردازیم:

بند اول- وجوه اشتراک

۱٫هر دو با عقد محقق می شود.

۲٫در هر دو حبس عین^[۷۰] و استفاده از منافع مال مورد نظر است .

۳٫در هر دو طرف عقد باید معلوم یا مانند حمل تابعی از معلوم باشد .

۴٫برقراری هر دو با وصیت امکان دارد.

۵٫هر دو را می توان به صورت عام و خاص برقرار نمود .

۶٫هر دو قبض شرط صحت است.

بند دوم-وجوه افتراق

۱٫در وقف مالکیت از واقف منفک می شود ولی در حق انتفاع مالکیت باقی است .

۲٫در وقف حبس مؤبد است و نمی تواند موقت باشد ولی در انتفاع حبس به هر حال موقت است.

۳٫وقف عقد لازم است ولی حق انتفاع نسبت به منتفع جایز است یعنی منتفع هر وقت که مایل بود می‌تواند حق خود را اسقاط کند و در حالت مطلق^[۷۱] نسبت به مالک نیز جایز است .

۴٫حق انتفاع در موارد مذکور در ماده ۵۱ قانون مدنی^[۷۲] زایل می شود ولی وقف از بین نمی رود.

گفتار هفتم-عناصرحق ارتفاق

عناصر حق ارتفاق امور ذیل است:

۱).وجود دوملک یا به عبارت دیگر دومال غیر منقول بالذات نه مال غیر منقولی که به حکم قانون غیر منقول شناخته می شود چنان که در ماده ۱۷ قانون مدنی به آن اشاره شده است.

۲).امتیازی برای یکی ازدوملک که بر علیه ملک دیگرتحمیل می شود.

۳).مالکان دو ملک ،باید متفاوت باشند.لذااگردوملک متعلق به یک نفر باشدویکی ازدوملک رابردیگری امتیاز دهد حق ارتفاق حاصل نمی گردد.زیرادرمورد املاک مجاور هرمالک دربرابر مالک دیگر،حقوق ‌و تکالیفی دارد وبرای یکی ازدوملک مجاور،نسبت به دیگری امتیازی درنظر گرفته نشده است که بتوان این وضعیت را حق ارتفاق دانست.همچنین برای تصورحق ارتفاق لازم نیست که دوملک مجاورهم باشند .‌بنابرین‏ ،یک ملک ممکن است ازملکی که فاصله بسیاری دارد حق المجری برای آوردن آب داشته باشد^[۷۳].

گفتار هشتم- ویژگی های حق ارتفاق

حق ارتفاق دارای ویژگی های زیر می‌باشد :

۱).حقی عینی است :پس همه زوایای حق عینی راصاحب آن دارد.یعنی هرکس که به آن تجاوز کند صاحب حق می‌تواند آن راازتصرف هرکسی که باشد به دست آورد.^[۷۴]

۲).حق ارتفاق تابع وفرع مالکیت زمین است:ارتفاق رانمی توان ازحق مالکیت جداکردوبه دیگری انتقال داد.برعکسریالماده ۱۰۲ قانون مدنی«هرگاه ملکی کلاًیاجزئاًبه کسی منتقل شود وبرای آن ملک حق ارتفاقی ‌در ملک دیگری باشد یادرجزءدیگری درهمان ملک موجود باشد،آن حق به حال خود باقی می ماند،مگر اینکه خلاف آن تصریح شده باشد.»^[۷۵]

۳).حق ارتفاق دائمی است: این وصف نتیجه تبعیت حق ارتفاق ازمالکیت زمین است. گفته شده ،که مالکیت درمورد عین دائمی است.پس،ارتفاق نیزکه رابطه کامل باآن دارد همیشگی است. اما بااین وجود مالک می‌تواند برای مدت محدودی برای دیگری حق ارتفاق ایجاد نماید ،وصاحب حق نیزاختیار دارد آن راپس ‌از مدتی اسقاط نماید.^[۷۶]

۴).حق ارتفاق قابل تقسیم نیست: مقصودازقابل تقسیم بودن حق ارتفاق این است که ،اگرحق به سودملک مشاعی ‌برقرار شده باشد ،تقسیم ملک موجب تجزیه حق ‌و اختصاص یافتن آن به یکی از افراد نیست.در این حالت ،هریک ازشرکا مانندسابق می‌تواند ازحق خود به طورکامل استفاده نماید .ماده ۱۰۳ قانون مدنی دربیان این حکم می‌گوید«هرگاه شرکای ملکی دارای حقوق ومنافعی باشند،وآن ملک مابین شرکاتقسیم شود،هرکدام از آن ها به قدرحصه خود مالک آن حقوق ومنافع خواهند بود.مثل اینکه اگر ملکی دارای حق عبوردرملک غیربوده وآن ملک که دارای حق است بین چندنفرتقسیم شود،هریک از آن ها حق عبورازهمان محلی که سابقاًحق داشته است خواهد داشت» . البته به نظر می‌رسد که چنین باشد با توجه به ماده ۱۰۳ قانون مدنی همیشه لازم نیست که ازهمان ابتدابرای تشکیل حق ارتفاق ،دوملک مجزا ازهم که دارای مالکان مستقل وجدا ازهم باشندوجود داشته باشد.بلکه می‌تواند یک ملک بوده که بین چند نفرمشترک باشدوبعدازتقسیم ،حق ارتفاق دریک قسمت ازملک به ضرر قسمت دیگرازهمان ملک برقرار شود. به همین ترتیب ،اگرملکی که ارتفاق برآن تحمیل شده است مشاع باشد،تقسیم آن تأثیری درطرزاستفاده ازحق ندارد .چنان که ماده ۶۰۴ قانون مدنی در این خصوص مقرر می‌دارد:«کسی که ‌در ملک دیگری حق ارتفاق دارد،نمی تواند مانع ازتقسیم آن ملک بشود،ولی بعدازتقسیم حق مذبور به حال خود باقی می ماند».^[۷۷]

گفتار نهم- مشروعیت حق ارتفاق